Kapitalizm

Kapitalizm -

(wg. Mała encyklopedia ekonomiczna, ss. 256-259, autor: Józef Zawadzki):

ostatnia, najbardziej rozwinięta formacja społeczno-ekonomiczna oparta na wyzysku jednej klasy przez drugą; ustrój społeczny, w którym środki produkcji stanowią wyłączną własność stosunkowo nielicznej klasy kapitalistów (z wyjątkiem drobnych narzędzi, które mogą stanowić własność chłopów lub rzemieślników); środki te służą klasie kapitalistów do osiągania ekonomicznego celu jej działalności, jakim jest zysk. Drogą do osiągnięcia tego celu jest wyzysk klasy robotniczej. Środki produkcji przyjmują w kapitalizmie formę kapitału.

W krajach rozwiniętego kapitalizmu klasa robotnicza jest klasą najliczniejszą, niekiedy stanowi olbrzymią większość społeczeństwa; jest ona pozbawiona własności środków produkcji, nie może uzyskać możliwości wytwarzania niezbędnych środków do życia bez sprzedaży swojej siły roboczej kapitalistom. Kapitalizm różni się od poprzednich formacji społecznych, opartych na wyzysku, formą wyzysku, specyficznym sposobem łączenia siły roboczej ze środkami produkcji, tj. łączenia osobowych i rzeczowych elementów produkcji. W odróżnieniu od niewolnika lub chłopa pańszczyźnianego, robotnik jest człowiekiem wolnym, jego zależność od kapitalisty nie ma charakteru zależności prawnej lub osobistej; jest to zależność wyłącznie ekonomiczna, wynikająca z faktu zawarcia dobrowolnej umowy o najmie siły roboczej. Ponieważ jednocześnie robotnik jest wolny od własności podstawowych środków produkcji, jest on zmuszony do sprzedawania swojej siły roboczej. Na miejsce przymusu pozaekonomicznego, kapitalizm wysuwa nie mniej silny przymus ekonomiczny; wolność i dobrowolność zawierania umów o najem robotników jest jedynie wolnością formalną.

Kapitalistyczny sposób produkcji zrodził się w Europie zachodniej w XV-XVI w. w łonie feudalizmu. Jak zaznacza Marks, pierwsze początki kapitalizmu miały miejsce już w XIV w. w poszczególnych miastach położonych nad Morzem Śródziemnym. Rozwój rzemiosła średniowiecznego, postępujący podział pracy rzemieślniczej, ucieczka chłopów pańszczyźnianych do miast, wzrost siły ekonomicznej kupiectwa i bankierów, rozwój wymiany międzynarodowej - wszystko to sprzyjało rozwojowi sił wytwórczych i ukształtowaniu się kapitalistycznych stosunków produkcji. W tym samym kierunku działało przekształcenie gospodarki naturalnej w gospodarkę towarową, renty odróbkowej lub naturalnej - w rentę pieniężną (renta gruntowa). Przyspieszało to rozwój kapitalizmu w rolnictwie. Niepostrzeżenie kapitalistyczne stosunki produkcji ukształtowały się w łonie feudalizmu, wyrosła nowa sprzeczność: między panującymi feudalnymi stosunkami produkcji a stanem sił wytwórczych społeczeństwa, między panującymi feudalnymi stosunkami produkcji a torującymi sobie drogę kapitalistycznymi stosunkami produkcji, między feudałami panującymi politycznie a klasą kapitalistów zagarniającą krok po kroku wszystkie pozycje ekonomiczne.

Rozwój gospodarki towarowej w warunkach istnienia prywatnej własności środków produkcji i panowania prywatnej przedsiębiorczości musi prowadzić do powstania konkurencji między producentami. Bardzo silnie rozwinięta reglamentacja cechowa w średniowieczu nie była w stanie zapobiec takiemu właśnie rozwojowi. W walce konkurencyjnej zwyciężają zaś silniejsi, sprytniejsi i bogatsi kosztem słabszych, mniej sprytnych i uboższych. Na miejsce dawnej równości cechowej zakrada się nierówność: miasta dzielą się na patrycjuszy i plebejuszy, na bogatych i ubogich, na burżuazję i proletariat. Taki sam podział wkracza do wsi z chwilą, gdy rolnictwo zostaje wciągnięte w orbitę gospodarki pieniężno-towarowej. Część chłopów przekształca się w proletariuszy, druga część, znacznie mniejsza - w burżuazję wiejską. Społeczeństwo średniowieczne coraz silniej rozwarstwia się na podstawowe klasy społeczne. Ten "naturalny" proces ekonomiczny został znacznie przyspieszony przez akumulację pierwotną, która z największą siłą i w najbardziej klasycznej postaci wystąpiła w Anglii. Proces pierwotnej akumulacji przyspieszył drogą bezpośredniego wywłaszczenia i grabieży, "krwawego ustawodawstwa", pożyczek państwowych i olbrzymich dotacji rządowych powstawanie kapitalizmu. Akumulacja pierwotna została jeszcze bardziej wzmożona i przyspieszona w związku z wielkimi odkryciami geograficznymi w końcu XV w. Odkrycie Ameryki i drogi morskiej dookoła Afryki stworzyło nowe pole działalności dla burżuazji. Dla europejskich towarów powstały nowe olbrzymie rynki zbytu i źródła surowców; kolonizacja Ameryki sprzyjała kolosalnemu wzrostowi wymiany międzynarodowej, nieznanemu dotychczas wzrostowi siły i znaczenia kupiectwa oraz przemysłu. Produkcja dla lokalnego konsumenta przekształciła się w produkcję na dalekie rynki, dla nieznanego odbiorcy, nabrała zatem właściwości produkcji kapitalistycznej. Grabież nowo odkrytych krajów stała się dodatkowym i, obok handlu niewolnikami, najważniejszym źródłem (zewnętrznym) pierwotnej akumulacji. Wszystkie te procesy razem rozsadzały ramy feudalizmu, wyzwalając siły kapitalizmu.

Pierwszą formą kapitalistycznej produkcji było chałupnictwo; formę tę doskonale opisał i uogólnił Lenin w pracy Rozwój kapitalizmu w Rosji. Stąd rozwój prowadził do manufaktury, która przygotowała materialne i społeczne przesłanki nowoczesnego systemu fabrycznego. Dopiero z powstaniem nowoczesnych fabryk, opartych na produkcji maszynowej, dopiero z przejściem do produkcji maszyn przy pomocy maszyn, a więc z chwilą, gdy kapitalizm uniezależnił się od osobistych zdolności i mistrzostwa robotników, gdy przekształcił robotników w dodatek do maszyn, "stanął on na własnych nogach". Wraz ze wzrostem siły ekonomicznej burżuazji zwiększało się jej poczucie własnej godności i wagi. Burżuazja nie godziła się dalej na panowanie feudałów, które stało się nieznośnym hamulcem dalszego rozwoju i funkcjonowania społeczeństwa. Walka klasowa w szeregu krajów doprowadziła do wybuchu i zwycięstwa rewolucji burżuazyjnych: w 1566-88 w Niderlandach, w 1640-88 w Anglii, w 1789-93 we Francji, w 1848 w wielu krajach kontynentalnej Europy. Wielka burżuazyjna Rewolucja Francuska 1789-93 odegrała decydującą rolę w historii kapitalizmu; po jej zwycięstwie kapitalizm ostatecznie zapanował w skali światowej.

W rozwoju społeczeństwa ludzkiego kapitalizm odegrał ogromną i postępową rolę. "W ciągu swego stuletniego zaledwie panowania klasowego - pisali Marks i Engels w 1848 - burżuazja stworzyła siły wytwórcze bardziej masowe i kolosalne niż wszystkie poprzednie pokolenia razem. Ujarzmienie sił przyrody, rozpowszechnienie maszyn, zastosowanie chemii w przemyśle i rolnictwie, żegluga parowa, koleje żelazne, telegrafy elektryczne, przysposobienie pod uprawę całych części świata, uspławnienie rzek, całe rzesze ludności jakby spod ziemi wyczarowane - które z poprzednich stuleci przypuszczało, że takie siły wytwórcze drzemią w łonie pracy społecznej?" (Manifest Komunistyczny). Głównym przejawem postępowej roli kapitalizmu był kolosalny wzrost wydajności pracy ludzkiej, osiągnięty dzięki zastosowaniu nowoczesnej techniki i organizacji produkcji oraz społecznego podziału pracy ludzkiej. Wskutek tego siły wytwórcze nabrały charakteru społecznych sił wytwórczych, stały się wytworem społecznej pracy i mogą być wykorzystywane społecznie. Proces koncentracji i centralizacji kapitału doprowadził do powstania potężnych przedsiębiorstw zatrudniających setki, tysiące, a obecnie często dziesiątki tysięcy pracowników. Koncentracja i centralizacja kapitału i produkcji doprowadziła do powstania monopoli kapitalistycznych. W miarę rozwoju kapitalizmu coraz ostrzej występują sprzeczności kapitalistycznego sposobu produkcji. Kapitalistyczne stosunki produkcji przekształcają się w hamulec dalszego rozwoju sił wytwórczych, prowadzą do marnotrawstwa na olbrzymią skalę, stają się przyczyną wojen imperialistycznych, które już dwa razy ogarnęły cały świat. Kapitalizm dojrzewa do zastąpienia go w drodze rewolucyjnej przez nowy ustrój społeczny, socjalizm, który likwiduje całkowicie wyzysk człowieka przez człowieka.

Wielka Socjalistyczna Rewolucja Październikowa w Rosji zapoczątkowała erę przewrotów socjalistycznych. Po II wojnie światowej socjalizm zwyciężył w szeregu krajów Europy i Azji, powstał światowy system gospodarki socjalistycznej. Zwycięstwo socjalizmu w Rosji oznaczało, że kapitalizm przestał być jedynym ustrojem społecznym w skali światowej, zapoczątkowało erę współistnienia kapitalizmu i socjalizmu, a więc erę ogólnego kryzysu kapitalizmu. Powstanie światowego systemu socjalistycznego, obejmującego jedną trzecią ludności świata, oznacza dalszy etap w rozwoju ogólnego kryzysu kapitalizmu. Inną cechą charakterystyczną tego drugiego etapu ogólnego kryzysu kapitalizmu jest rozpadanie się kapitalistycznego systemu kolonialnego.

Zobacz też

• imperializm

Polecana literatura

• Marks K., Engels F., Manifest Komunistyczny, 1956;
• Marks K., Kapitał, t. I, 1951, t. II, 1955, t. III, cz. 1, 1957, cz. 2, 1959;
• Marks K., Teorie wartości dodatkowej, 1959;
• Marks K., Praca najemna i kapitał, 1949;
• Engels F., Rozwój socjalizmu od utopii do nauki, 1949;
• Lenin W., Rozwój kapitalizmu w Rosji, w: Dzieła, t. 3, 1953;
• Lenin W., Imperializm jako najwyższe stadium kapitalizmu, 1950;
• Assorodobraj N., Początki klasy robotniczej w Polsce, 1946;
• Hobson J., The Evolution of Modern Capitalism, 1954.