Kryzys ogólny kapitalizmu

Kryzys ogólny kapitalizmu -

(za: Mała encyklopedia ekonomiczna, ss. 332-334, autor: Józef Zawadzki):

kryzys światowego systemu kapitalistycznego, obejmujący zarówno bazę ekonomiczną, jak i nadbudowę polityczną; okres upadku kapitalizmu i powstawania społeczeństw socjalistycznych; okres wyzwalania się krajów kolonialnych i zależnych.

Rozwój sił ekonomicznych doprowadził do powstania światowego systemu gospodarki kapitalistycznej. Rozwój wymiany międzynarodowej wciągnął na rynki światowe i uzależnił od nich nawet najbardziej opóźnione zakątki świata. Wywóz kapitału przyspieszył wzrost przemysłu w krajach Azji, Afryki, Ameryki Południowej, Oceanii. Również w krajach, w których do niedawna panowały przedkapitalistyczne formy gospodarowania (feudalne lub nawet niewolnicze), silnie ugruntował się kapitalizm. Wywóz kapitału powodował zazwyczaj przystosowywanie się gospodarki krajów-importerów kapitału do potrzeb ekonomicznych krajów-eksporterów kapitału. W wyniku tych wszystkich przeobrażeń kraje opóźnione przekształciły się w ogniwa światowego systemu kapitalistycznego. „Kapitalizm przerósł w światowy system ucisku kolonialnego i dławienia finansowego olbrzymiej większości ludności świata...” (W. Lenin).

Kapitalizm rozwija się nierównomiernie; nierównomierność ta pogłębia się w epoce imperializmu (prawo nierównomiernego rozwoju). Nierównomierność rozwoju oznacza również nierównomierność dojrzewania przesłanek rewolucji socjalistycznej; istnieje cała epoka historyczna, w trakcie której poszczególne kraje wyzwalają się (pojedynczo lub grupowo) spod panowania kapitalizmu, tworząc społeczeństwa socjalistyczne. Wskutek nierównomierności rozwoju „...możliwe jest zwycięstwo socjalizmu początkowo w niewielu lub nawet w jednym, z osobna wziętym kraju” (W. Lenin).

W tej epoce historycznej kraje socjalistyczne współistnieją z krajami kapitalistycznymi; ta właśnie epoka stanowi okres kryzysu ogólnego kapitalizmu. Okres ten rozpoczął się wraz ze zwycięstwem Wielkiej Socjalistycznej Rewolucji Październikowej w Rosji; obok światowego systemu kapitalistycznego ukształtowało się pierwsze państwo socjalistyczne. Chociaż socjalizm powstał w kraju dotychczas zacofanym i w dodatku zrujnowanym przez wojnę imperialistyczną i interwencję obcych mocarstw, począł on szybko ukazywać swoją przewagę nad kapitalizmem w wielu decydujących dziedzinach życia ekonomicznego; o przewadze tej świadczą w szczególności: 1. wyższa, planowa organizacja produkcji społecznej, która zlikwidowała cykliczne wahania i kryzysowe załamania, masowe bezrobocie oraz zapewniła pracę wszystkim zdolnym do pracy; 2. zlikwidowanie ogromnego marnotrawstwa wynikającego z kryzysów ekonomicznych, anarchii produkcji, masowego bezrobocia itp. oraz z pasożytniczego spożycia produktu dodatkowego przez klasy żyjące z wyzysku; 3. znacznie wyższe rozmiary akumulacji przeznaczonej na reprodukcję rozszerzoną; 4. nieporównanie wyższe tempo wzrostu gospodarki narodowej i przekształcenie w krótkim czasie ZSRR w potęgę przemysłową; 5. likwidacja wyzysku oraz obalenie panowania klas żyjących z wyzysku, dzięki czemu stworzona została, niemożliwa w kapitalizmie, więź między państwem, gospodarką narodową a masami pracującymi. Główną treścią kryzysu ogólnego kapitalizmu jest zatem fakt, że nie ma już jedynego światowego systemu kapitalistycznego, lecz istnieją dwa systemy: kapitalistyczny i socjalistyczny; światowy system socjalistyczny rośnie, rozwija się szybko, przyłączają się do niego nowe kraje.

Rewolucja Październikowa, szybki rozwój gospodarki ZSRR i innych krajów socjalistycznych Europy i Azji wywiera olbrzymi wpływ na setki milionów ludzi żyjących w byłych i obecnych koloniach, w krajach opóźnionych gospodarczo; kraje te podnoszą się do walki, w wyniku której rozpada się światowy system kolonialny; rozpadanie się światowego systemu kolonialnego jest następną, bardzo ważną cechą kryzysu ogólnego kapitalizmu. Dotychczas kryzys ogólny kapitalizmu przeszedł przez trzy zasadnicze etapy: pierwszy obejmuje dwudziestolecie międzywojenne, drugi - okres od wybuchu II wojny światowej; obecnie świat kapitalistyczny wkracza w trzeci etap kryzysu ogólnego kapitalizmu.

Zasadnicze właściwości pierwszego etapu kryzysu ogólnego kapitalizmu wystąpiły w przebiegu wydarzeń historycznych po zwycięstwie Rewolucji Październikowej. Po zakończeniu I wojny światowej ujawniło się załamanie gospodarki kapitalistycznej w szeregu krajów w postaci kryzysu ekonomicznego połączonego z klęską głodu, masową ruiną oraz gorączkową inflacją. W Niemczech i na Węgrzech oraz w innych krajach wybuchły rewolucje. Pierwsze wstrząsy rewolucyjne przeszły przez kraje kolonialne. Po okresie krótkiej stabilizacji gospodarki kapitalistycznej (1924-29) wybuchł nowy, największy w dziejach kapitalizmu kryzys ekonomiczny, który trwał do 1933. Po krótkiej przerwie zaznaczył się w 1937 nowy kryzys ekonomiczny przerwany przez II wojnę światową. Okazało się, że gospodarka kapitalistyczna sterowana przez jej automatyczny mechanizm nie jest już w stanie zapewnić stabilizacji gospodarczej, lecz prowadzi do serii katastrof następujących w krótkim czasie jedna po drugiej. Cechami charakterystycznymi takiej gospodarki jest masowe, chroniczne bezrobocie, przy jednoczesnym niewykorzystywaniu istniejącego aparatu produkcyjnego, zawieszenie waluty złotej i zastąpienie jej przez niewymienialny pieniądz papierowy, kryzys agrarny itd.

Druga wojna światowa zapoczątkowała drugi etap kryzysu ogólnego kapitalizmu. Po zakończeniu wojny państwa kapitalistyczne, uwzględniając doświadczenia okresu międzywojennego, a przede wszystkim ujawnione braki w działaniu kapitalistycznego mechanizmu gospodarczego, wzmogły ogromnie swój interwencjonizm (zobacz też kapitalizm państwowy) i przy pomocy bardzo wielkich środków „nakręcały” koniunkturę. Ta działalność państw kapitalistycznych, jak również zbieg innych przyczyn spowodowały odmienny przebieg koniunktury niż w okresie międzywojennym. Produkcja głównych krajów kapitalistycznych wzrosła stosunkowo znacznie, chociaż w mniejszym stopniu niż w krajach socjalistycznych, bezrobocie uległo pewnemu zmniejszeniu, dokonano poważnych renowacji kapitału trwałego. Niemniej jednak okres po II wojnie światowej oznacza dalsze zaostrzenie się kryzysu ogólnego kapitalizmu; przejawia się to przede wszystkim w ogromnym wzroście obozu państw socjalistycznych, który obejmuje obecnie 1/3 ludności świata, oraz w wyzwoleniu się spod panowania imperializmu miliarda ludzi należących do narodów kolonialnych, które stanowiły dotychczas rezerwę imperializmu światowego. Zmienił się całkowicie układ sił między światem kapitalistycznym a socjalistycznym; ZSRR wyprzedził już najsilniejsze mocarstwa kapitalistyczne w wielu dziedzinach techniki i nauki i realizuje program prześcignięcia USA pod względem ekonomicznym, tj. pod względem produkcji w przeliczeniu na 1 mieszkańca. Kryzys ogólny kapitalizmu przejawia się również w tym, że w głównych krajach kapitalistycznych wzrost gospodarczy realizowany jest obecnie przy pomocy niezwykle niebezpiecznych i marnotrawnych środków (militaryzacja gospodarki). Burżuazyjni ekonomiści i socjologowie przyznają obecnie, iż samoczynny mechanizm gospodarczy nie jest w stanie zapewnić niezakłóconego funkcjonowania gospodarki.

Główną cechą charakterystyczną trzeciego etapu kryzysu ogólnego kapitalizmu jest to, że został on zapoczątkowany nie wskutek wojny światowej, jak w przypadku pierwszego i drugiego etapu, lecz w wyniku pokojowego współzawodnictwa między socjalizmem a kapitalizmem. Współzawodnictwo to prowadzi do tego, że socjalizm staje się decydującą siłą ludzkości. Istnienie światowego systemu socjalistycznego utrudnia, a często uniemożliwia imperializmowi rozwiązanie swoich sprzeczności przy użyciu siły.

Polecana literatura

• Lenin W., Dzieła, t. 21, 1951, t. 22, 1950;
• Stalin J., Dzieła, t. 12, 1953;
• Stalin J., Ekonomiczne problemy socjalizmu w ZSRR, 1953;
• Problemy współczesnego kapitalizmu, 1960;
• Narada przedstawicieli partii komunistycznych i robotniczych w Moskwie, 1960;
• Warga E., Podstawowe zagadnienia ekonomiki i polityki imperializmu, 1954;
• Zawadzki J., Leninowska teoria imperializmu a kapitalizm współczesny, w: "Nowe Drogi" 1960, nr 5.