Marksizm: Różnice pomiędzy wersjami

Z Marksizmopedia - internetowa encyklopedia marksizmu
Przejdź do nawigacji Przejdź do wyszukiwania
(utworzenie hasła)
 
(uzupełnienie hasła o nowe źródło)
 
Linia 26: Linia 26:


: Marksizm szeroko rozpowszechnił się w ruchu robotniczym w drugiej połowie XIX w., wypierając różne drobnomieszczańskie i utopijne kierunki socjalistyczne. Stał się on oficjalną ideologią założonej przez Marksa i Engelsa [[Międzynarodowe Stowarzyszenie Robotników|I Międzynarodówki]]. Jednakże w okresie [[II Międzynarodówka|II Międzynarodówki]] marksizm jako ideologia uległ oportunistycznym wypaczeniom i zatracił swe rewolucyjne ostrze. Reformiści i rewizjoniści z obozu socjaldemokracji wyrzekli się zasad rewolucyjnej dialektyki, zasad walki klasowej, rewolucji socjalistycznej, dyktatury proletariatu, dostosowując okaleczony w ten sposób marksizm do ówczesnej oportunistycznej i liberalnej praktyki II Międzynarodówki. Odrodzenie i twórcze rozwinięcie marksizmu w zastosowaniu do warunków nowej epoki dokonało się przede wszystkim za sprawą twórcy partii bolszewickiej - Lenina oraz jego uczniów i kontynuatorów w postaci [[leninizm]]u.
: Marksizm szeroko rozpowszechnił się w ruchu robotniczym w drugiej połowie XIX w., wypierając różne drobnomieszczańskie i utopijne kierunki socjalistyczne. Stał się on oficjalną ideologią założonej przez Marksa i Engelsa [[Międzynarodowe Stowarzyszenie Robotników|I Międzynarodówki]]. Jednakże w okresie [[II Międzynarodówka|II Międzynarodówki]] marksizm jako ideologia uległ oportunistycznym wypaczeniom i zatracił swe rewolucyjne ostrze. Reformiści i rewizjoniści z obozu socjaldemokracji wyrzekli się zasad rewolucyjnej dialektyki, zasad walki klasowej, rewolucji socjalistycznej, dyktatury proletariatu, dostosowując okaleczony w ten sposób marksizm do ówczesnej oportunistycznej i liberalnej praktyki II Międzynarodówki. Odrodzenie i twórcze rozwinięcie marksizmu w zastosowaniu do warunków nowej epoki dokonało się przede wszystkim za sprawą twórcy partii bolszewickiej - Lenina oraz jego uczniów i kontynuatorów w postaci [[leninizm]]u.
(wg. ''Słownika filozofii marksistowskiej'', ss. 183-186, autor: Jerzy Ładyka):
: naukowy system wiedzy o rzeczywistości, stanowiący podstawę [[światopogląd]]u oraz [[ideologia|ideologię]] [[klasa robotnicza|klasy robotniczej]]. [[Włodzimierz Iljicz Lenin|W. I. Lenin]] podkreślał, że częściami składowymi marksizmu są filozofia, ekonomia polityczna oraz teoria rewolucji socjalistycznej i budownictwa komunizmu. Filozoficzne założenia marksizmu sformułowane są w obrębie teorii [[materializm dialektyczny|materializmu dialektycznego]] i [[materializm historyczny|historycznego]], która, prezentując uogólnioną wiedzę o rzeczywistości, jest zarazem metodą jej ujmowania w procesie poznawczym. Materializm dialektyczny jest „nauką o ogólnych prawach ruchu i rozwoju przyrody, społeczeństwa ludzkiego i myślenia” ([[Fryderyk Engels|F. Engels]]). Materializm historyczny zaś jest nauką, która powstała w rezultacie zastosowania ogólnej teorii dialektyki do zjawisk życia społecznego. Materializm dialektyczny i historyczny obejmuje swym zakresem problematykę tych działów filozofii, które tradycyjnie nazywa się ontologią (nauka o bycie), gnoseologią (teoria poznania) oraz teorią rozwoju społeczeństwa. Między materializmem dialektycznym a historycznym istnieje nierozerwalna, organiczna jedność, u podstaw której leżą wspólne założenia światopoglądowe i metodologiczne.
: Teoria marksizmu sformułowana została w połowie XIX w. przez [[Karol Marks|K. Marksa]] i F. Engelsa. Wyrosła na gruncie procesu pogłębiania się sprzeczności społecznych między [[kapitał]]em a [[praca|pracą]], wyzyskiwaczami i wyzyskiwanymi, [[burżuazja|burżuazją]] a [[proletariat]]em. Dała odpowiedź na najbardziej palące pytania epoki wysunięte w procesie rozwoju życia społecznego. Marks i Engels w rewolucyjnym ruchu proletariatu dostrzegli potężną postępową siłę rozwoju społecznego, zdolną do obalenia [[kapitalizm]]u, a tym samym otwarcia nowego etapu w dziejach ludzkości, wolnego od klasowych antagonizmów i tworzącego sprawiedliwe stosunki między ludźmi. Filozofia marksistowska pojawiała się w konkretnych historycznych warunkach jako uogólnienie całokształtu dorobku nagromadzonego w dziejach myśli filozoficznej i społecznej. Za główne wszakże teoretyczne źródła marksizmu uważa się klasyczną filozofię niemiecką, francuski [[socjalizm utopijny]] i [[angielska ekonomia klasyczna|angielską ekonomię klasyczną]]. Istotną cechą marksizmu jest rewolucyjność wyrastająca z dokonanego na gruncie teoretycznym uogólnienia doświadczeń walki o wyzwolenie społeczne klas uciskanych i wyzyskiwanych, o stworzenie warunków do urzeczywistnienia podstawowych założeń humanizmu. W tym sensie filozofia marksistowska ma charakter praktyczny, co w sposób lapidarny i głęboki zarazem wyrażone jest w tezie Marksa: „Filozofowie rozmaicie tylko interpretowali świat; idzie jednak o to, aby go zmienić”.
: Punkt wyjścia marksistowskiej ontologii (nauki o bycie) stanowi wiedza nagromadzona przez nauki pozytywne, których rozwój jest nieustannym procesem eliminowania przesłanek usprawiedliwiających fantastyczne, irracjonalne hipotezy o istnieniu drugiego (poza realnym) świata. Istnieje tylko jeden świat, ten, który stanowi przedmiot [[poznanie naukowe|poznania naukowego]], i jest to świat materialny. Stwierdzenie istnienia rzeczywistości, dającej się ująć w doświadczeniu zmysłowym, jest elementarną wartością poznawczą filozofii marksistowskiej. Stoi ona na gruncie materializmu, co oznacza, iż w zakresie podstawowego problemu filozofii, w ramach którego rozstrzygane jest zagadnienie „stosunku myślenia do bytu” (Engels), prezentuje stanowisko, iż w tej relacji pierwotny jest czynnik materialny, a czynnik idealny ma charakter wtórny, pochodny. W tym kontekście określa się, że „materia jest filozoficzną kategorią służącą do oznaczenia obiektywnej rzeczywistości, która dana jest człowiekowi we wrażeniach, którą nasze wrażenia kopiują, fotografują, odzwierciedlają, a która istnieje niezależnie od nich” (Lenin). Materii przysługują nieodłączne własności: ruch, czas, przestrzeń. Są one formami istnienia materii w tym sensie, że nic nie istnieje poza ruchem, czasem i przestrzenią. W filozofii marksistowskiej zasada przyczynowości, głosząca, iż każde zjawisko ma swoją przyczynę istniejącą w obrębie świata przyrodniczego, traktowana jest jako immanentna zasada całego świata materialnego. Stanowi ona punkt wyjścia wiedzy o obiektywnych prawidłowościach przejawiających się w rzeczywistości.
: Marksistowska filozofia zawiera tezę o poznawalnym charakterze rzeczywistości. Świat jest poznawalny, nie ma nieprzekraczalnej granicy w historycznym procesie rozwoju ludzkiej wiedzy o świecie. W tym sensie stanowisko marksizmu różni się zasadniczo od [[sceptycyzm]]u i [[agnostycyzm]]u. Poznanie ludzkie, wiedza, jaką ludzie dysponują, związane są nierozłącznie z całokształtem ich działalności praktycznej, społeczno-produkcyjnej. „Punkt widzenia życia, praktyki, powinien być naczelnym i podstawowym punktem widzenia teorii poznania” (Lenin). Praktyka stanowi podstawę ludzkiego poznania, a zarazem jest w ostatniej instancji celem wszystkich poznawczych zabiegów, dokonywanych przez człowieka. Pojęcia poznania, wiedzy, nauki pozostają w ścisłym związku z pojęciem [[prawda|prawdy]]. W świetle stanowiska marksistowskiego prawda to tyle, co sądy prawdziwe, a są nimi sądy, które odpowiadają obiektywnej rzeczywistości, tzn. opisują, odzwierciedlają rzeczywistość zgodnie z jej obiektywnymi właściwościami. Marksistowska teoria poznania stoi na stanowisku obiektywności prawdy. Prawda jest obiektywna w tym sensie, że treść poznania prawdziwego określona jest przez czynnik wobec poznającego podmiotu zewnętrzny, przez obiektywnie istniejący świat rzeczy i zjawisk. Proces poznania ma charakter ciągły, można w nim wyróżnić trzy elementy: żywy ogląd, czyli wrażenia, spostrzeżenia; myślenie abstrakcyjne; zastosowanie wyników badania w praktyce. W ujęciu filozofii marksistowskiej kryterium prawdy jest społeczno-historyczna praktyka materialna ludzkości. Historyczno-społeczny proces poznania rzeczywistości jest z natury swej procesem ciągłym i nieskończonym. Z tego też względu poznanie ludzkie ujęte w określonym momencie historycznym nie jest w stanie wyrazić całkowicie prawdy obiektywnej, czyli nie jest poznaniem absolutnym i ma zawsze charakter względny. Jednakże punkt widzenia prawdy obiektywnej pozwala marksizmowi odciąć się od skrajnego relatywizmu ([[relatywizm poznawczy]]). Pełna wiedza o rzeczywistości, absolutnie i bezwzględnie pewna, nie jest wprawdzie możliwa w żadnym określonym momencie historycznym, ale może być realizowana w nieskończonym procesie ludzkiego poznania, albowiem w każdej prawdzie względnej zawiera się cząstka prawdy absolutnej.
: Podstawowe założenia materializmu dialektycznego jako światopoglądowej i ideologicznej podstawy teorii naukowego socjalizmu formułowane były przez Marksa i Engelsa w toku polemiki z teoriami idealizmu filozoficznego oraz ze stanowiskiem myślicieli, którzy reprezentowali punkt widzenia metafizyki, pojmowanej jako teoria bytu, a także metoda poznawcza. Na gruncie krytyki idealizmu i metafizyki klasycy marksizmu sformułowali koncepcję świata jako jednej całości materialnej, istniejącej w ruchu i zróżnicowanej, mającej charakter dialektyczny ([[jedność świata]]). Ogólne prawa, określające sposób i kierunki poruszania się rzeczywistości materialnej, a także wyznaczające charakter zmian w dokonującej się rzeczywistości stanowią prawa materialistycznej dialektyki. W każdej dziedzinie przyrody, a także w sferze życia społecznego ludzi oraz w dziedzinie myślenia istnieją trwałe związki przyczynowo-skutkowe, czyli prawidłowości. Zarazem jednak w świecie ujętym całościowo, w rzeczywistości obejmującej wszelkie zjawiska istniejące w nieskończonej przestrzeni i w nieograniczonym czasie istnieją prawidłowości ogólne, właściwe dla wszelkich form istnienia przyrody i życia ludzi. Ich poznanie stanowi treść materialistycznej dialektyki ([[dialektyka]]). W podstawowych prawach dialektyki materialistycznej znajdują wyraz ruch, zmiana i rozwój zjawisk rzeczywistości. Prawo jedności i walki przeciwieństw wyjaśnia przyczyny rozwoju rzeczy, wskazuje, że istniejące sprzeczności wewnętrzne i ich rozwiązywanie leżą u źródeł ruchu i rozwoju wszelkich zjawisk rzeczywistości. Prawo przechodzenia zmian ilościowych w zmiany jakościowe wyjaśnia proces powstawania nowych jakości. Prawo negacji dialektycznej odzwierciedla stadia rozwoju od zjawisk niższych do wyższych, od tego, co proste, do tego, co złożone. „Tak zwana dialektyka obiektywna panuje w całej przyrodzie, a tak zwana dialektyka subiektywna, myślenie dialektyczne, jest tylko odbiciem powszechnego w przyrodzie ruchu poprzez przeciwieństwa, które właśnie warunkują życie przyrody swoją ciągłą walką i ostatecznym przechodzeniem jednego w drugie lub w formy wyższe” (Engels).
: Marksistowska teoria rozwoju społecznego stanowiła przełom w dziejach wiedzy o społeczeństwie. W jej ramach przezwyciężone zostały w sposób konsekwentny obiektywno- i subiektywno-idealistyczne sposoby ujmowania zjawisk społecznych. Nauka o społeczeństwie oparta została na podstawach materialistycznych. Analizując relacje zachodzące między sferą materialnych warunków życia ludzi a świadomością społeczną, twórcy marksizmu udowodnili, że poglądy ludzi nie mogą być traktowane jako sfera całkowicie niezależna od uwarunkowań społeczno-ekonomicznych. Świadomość społeczna określona jest przez materialne warunki życia ludzi. Odkrycie i zbadanie obiektywnych przesłanek subiektywnych pobudek ludzkich działań stworzyło możliwość potraktowania historii społecznej na wzór procesu przyrodniczego, tzn. umożliwiło odkrycie obiektywnych prawidłowości życia społecznego. Nieprzemijającym wkładem Marksa jest to, iż pokazał, w jakim stosunku pozostają do siebie poszczególne dziedziny i strony życia społecznego, odkrył i opisał czynniki decydujące o dynamice zjawisk społecznych, udowodnił, że podstawy, która określa charakter całej szeroko rozbudowanej sieci stosunków społecznych, należy szukać w produkcyjnej działalności ludzi, w dziedzinie życia gospodarczego, że, inaczej mówiąc, zasadniczymi stosunkami społecznymi są stosunki ekonomiczne. Marks, analizując relacje między [[siły wytwórcze|siłami wytwórczymi]] i [[stosunki produkcji|stosunkami produkcji]], odkrył wzajemną między nimi zależność i sformułował ją w postaci prawa koniecznej zgodności stosunków produkcji z charakterem sił wytwórczych. Prawo to odzwierciedla obiektywny fakt, że stosunki produkcji prędzej czy później muszą dostosować się do aktualnie istniejącego poziomu sił wytwórczych. Odkrył zarazem i sformułował prawo, wedle którego określonej bazie ekonomicznej ([[baza|baza społeczeństwa]]) towarzyszyć musi określona nadbudowa ideologiczna ([[nadbudowa|nadbudowa społeczeństwa]]). Z chwilą zmiany bazy zmienia się również - wolniej lub szybciej - nadbudowa. O tej stale przejawiającej się tendencji mówi prawo koniecznej zgodności nadbudowy z bazą ekonomiczną. „W społecznym wytwarzaniu swego życia ludzie wchodzą ze sobą w określone, konieczne, niezależne od ich woli stosunki, stosunki produkcji, które odpowiadają określonemu szczeblowi rozwoju ich materialnych sił wytwórczych. Całokształt tych stosunków produkcji stanowi ekonomiczną strukturę społeczeństwa, realną podstawę, na której wznosi się nadbudowa prawna i polityczna i której odpowiadają określone formy świadomości społecznej. Sposób produkcji życia materialnego warunkuje społeczny, polityczny i duchowy proces życia w ogóle. Nie świadomość ludzi określa ich byt, lecz przeciwnie, ich byt społeczny określa ich świadomość. Na określonym szczeblu swego rozwoju materialne siły wytwórcze społeczeństwa popadają w sprzeczność z istniejącymi stosunkami produkcji lub - co jest tylko prawnym tego wyrazem - ze stosunkami własności, w obrębie których się dotąd rozwijały. Z form rozwoju sił wytwórczych stosunki te zmieniają się w ich kajdany. Wówczas następuje epoka rewolucji społecznej. Wraz ze zmianą podstawy ekonomicznej odbywa się szybciej lub wolniej przewrót w całej olbrzymiej nadbudowie. Przy rozpatrywaniu takich przewrotów należy zawsze odróżnić przewrót materialny w warunkach ekonomicznych produkcji, dający się stwierdzić ze ścisłością właściwą naukom przyrodniczym - od form prawnych, politycznych, religijnych, artystycznych lub filozoficznych, krótko mówiąc, od form ideologicznych, w jakich ludzie uświadamiają sobie ten konflikt i walczą o jego rozstrzygnięcie. Podobnie, jak nie można sądzić o jednostce według tego, co ona sama o sobie myśli, tak też nie można sądzić o takiej epoce przewrotu na podstawie jej świadomości, lecz odwrotnie, świadomość tę należy tłumaczyć sprzecznościami życia materialnego, istniejącym konfliktem między społecznymi siłami wytwórczymi a stosunkami produkcji” (Marks).
: Filozoficzną wykładnię dziejów przedstawił Marks w teorii formacji społecznych ([[formacja społeczno-ekonomiczna]]). Przez formację społeczną rozumie się całokształt życia społecznego (w danym okresie historycznym), którego charakter wyznaczony jest przez określony sposób produkcji oraz odpowiadającą mu nadbudowę ideologiczną. Charakter sił wytwórczych, poziom ich rozwoju decydują o stosunkach, jakie nawiązują między sobą ludzie w procesie produkcji, a stosunki te tworzą bazę, na której z kolei wyrasta określona nadbudowa ideologiczna i polityczna. Formacja społeczna - to pewna wewnętrznie zrównoważona, zespolona całość, pewien obiektywny fakt historyczny. Niezbędnym warunkiem takiego stanu równowagi w życiu społecznym jest zgodność stosunków produkcji z charakterem sił wytwórczych oraz zgodność nadbudowy z bazą ekonomiczną. W dziejach ludzkości wyróżnia się pięć formacji społecznych, a mianowicie: formację [[wspólnota pierwotna|wspólnoty pierwotnej]], [[niewolnictwo|niewolniczą]], [[feudalizm|feudalną]], [[kapitalizm|kapitalistyczną]] oraz [[komunizm|komunistyczną]]. Fakt ten wskazuje, że formacje społeczne mają charakter przejściowy, historyczny. Czynnikiem dynamizującym życie społeczne, a więc decydującym ostatecznie o zmienności i przekształceniu się formacji, są siły wytwórcze. Rozwój społeczny, którego wyrazem jest przechodzenie od jednej formacji do drugiej, dokonuje się w toku przezwyciężania różnego rodzaju sprzeczności. Jest to więc proces dialektyczny, w którym na pierwszy plan wysuwają się sprzeczności między człowiekiem a przyrodą w procesie pracy, między siłami wytwórczymi a stosunkami produkcji oraz między bazą a nadbudową. Na gruncie tej koncepcji Marks rozwinął teorię [[walka klasowa|walki klasowej]]. Zjawisko antagonizmów klasowych dostrzegano już wcześniej, ale zasługą Marksa jest to, że potrafił ukazać obiektywne przesłanki zarówno istnienia klas, jak i walki klasowej w formacjach antagonistycznych. Ponadto udowodnił, że walka klasowa jest czynnikiem przyśpieszającym przejście społeczeństwa z epoki „prehistorii ludzkości”, tj. z epoki formacji antagonistycznych, do prawdziwej historii ludzkości, rozwijającej się w ramach budownictwa socjalistycznego i komunistycznego.
: Marksistowska teoria rozwoju społecznego, czyli materialistyczne pojmowanie dziejów, jest nauką o ogólnych prawach rozwoju życia społecznego, stanowi światopoglądowe i metodologiczne podłoże nauk społecznych. Jest też teoretyczną oraz ideologiczną podstawą strategii i taktyki rewolucyjnych partii robotniczych.


==Literatura==
==Literatura==

Aktualna wersja na dzień 23:20, 28 kwi 2020

Marksizm -

(wg. Małej encyklopedii ekonomicznej, ss. 357-363, autor: Karol Martel):

system poglądów Marksa, Engelsa i ich kontynuatorów, naukowa ideologia współczesnego proletariatu. Marksizm ukształtował się w 40-50-tych latach XIX w. jako teoretyczny wyraz zaostrzających się sprzeczności ustroju kapitalistycznego oraz położenia i interesów klasy robotniczej w krajach Europy zachodniej. Proletariatowi, który w tym okresie wystąpił po raz pierwszy na arenę dziejową jako samodzielna siła polityczna, dostarczył marksizm naukowego uzasadnienia jego rzeczywistych interesów oraz celów i zadań jego walki. Na podstawie analizy praw rozwoju społecznego i praw ruchu gospodarki kapitalistycznej oraz doświadczeń walki klasowej proletariatu twórcy marksizmu udowodnili, że wewnętrzne sprzeczności ustroju kapitalistycznego muszą doprowadzić do jego upadku, a jednocześnie uzasadnili misję historyczną proletariatu jako grabarza kapitalizmu i twórcy nowego, komunistycznego społeczeństwa. Wraz z powstaniem marksizmu rozpoczął się okres połączenia socjalizmu naukowego z rewolucyjnym ruchem robotniczym.
Jak wskazuje Lenin - kontynuator myśli i dzieła Marksa i Engelsa - marksizm "nie ma nic wspólnego z 'sekciarstwem' w sensie jakiejś zamkniętej w sobie, skostniałej nauki, powstałej na uboczu od głównych szlaków rozwojowych cywilizacji światowej. Przeciwnie, cała genialność Marksa na tym właśnie polega, że dał on odpowiedź na pytania, które postawiła już myśl postępowa ludzkości... Marks kontynuował i genialnie doprowadził do szczytu trzy główne prądy ideowe XIX wieku, należące do trzech najbardziej postępowych krajów ludzkości: klasyczną filozofię niemiecką, klasyczną angielską ekonomię polityczną i francuski socjalizm w związku z francuskimi teoriami rewolucyjnymi w ogóle...". Marksistowska filozofia, marksistowska ekonomia polityczna i komunizm naukowy stanowią trzy części składowe marksizmu jako ideologii współczesnego proletariatu.
Jedną z podstawowych cech odróżniających marksizm od wszystkich poprzednich teorii filozoficznych i społecznych jest konsekwentnie przeprowadzona zasada związku teorii z praktyką. Zasadę tę sformułował Marks w XI tezie o Feuerbachu: "Filozofowie dotąd objaśniali świat, idzie jednak o to, aby go zmienić". Po raz pierwszy w dziejach myśli filozoficznej i społecznej mamy tu do czynienia z jednością naukowości i rewolucyjności, po raz pierwszy maksymalna obiektywność w badaniu praw rozwoju przyrody, społeczeństwa i myśli ludzkiej stanowi warunek i ma za zadanie dostarczenie drogowskazów dla rewolucyjnej walki klasy robotniczej o przekształcenie istniejącego świata. Stąd czynny, zaangażowany charakter myśli marksistowskiej, która w krytycyzmie i obiektywności badania naukowego widzi warunek realizacji swych rewolucyjnych zadań, a w swym powiązaniu z rewolucyjnymi zadaniami walki klasowej proletariatu - warunek głębokiej, prawdziwie naukowej analizy rzeczywistości. Scharakteryzowana tu cecha jest w jednakowym stopniu właściwa wszystkim trzem częściom składowym marksizmu: filozofii, ekonomii i komunizmowi naukowemu.
Przez filozofię marksistowską w szerokim sensie tego słowa rozumie się zarówno materializm dialektyczny, jak i marksistowską teorię rozwoju społecznego oraz marksistowską etykę i estetykę. Nawiązując do klasycznej filozofii niemieckiej, zwłaszcza do filozofii G. W. F. Hegla (1770-1831) i L. Feuerbacha (1804-72) i przezwyciężając ich ograniczoność, Marks i Engels stworzyli nowy typ materializmu. Jego charakterystyczną cechą jest oparta na dorobku rozwoju nauki i praktyki ludzkiej koncepcja rzeczywistości jako jednolitego w całej swej różnorodności procesu historycznego rozwoju materii. W koncepcji tej teza o jedności materialnej świata wiąże się z przekonaniem o nieskończonym bogactwie form, w jakich przejawia się ruch zjawisk materialnych i o nieskończonej różnorodności zachodzących w nim związków i stosunków. Świadomość ludzka, myślenie człowieka okazują się funkcją materii: szczególnie wysoko rozwiniętej struktury materialnej, jaką jest mózg ludzki. Będąc funkcją materii świadomość jest jednocześnie jej odbiciem. Materia jest pierwotna, a świadomość wtórna.
Charakterystyczną cechą filozofii marksistowskiej jest przezwyciężenie idealistycznego i metafizycznego punktu widzenia w koncepcji człowieka i jego związków ze światem. Marksizm zrywa z traktowaniem "istoty człowieka" jako abstrakcyjnej jednostki ludzkiej i tworzy własną filozoficzną koncepcję człowieka. Koncepcja ta ujmuje człowieka jako wytwór przyrody, ale nie ogranicza się do tego, lecz wiąże go jednocześnie z historią społeczną i przedstawia jako podmiot i przedmiot jego własnej społeczno-historycznej działalności. Przeciwstawiając się zarówno spirytualizmowi, jak i naturalizmowi w podejściu do jednostki ludzkiej marksizm wykazuje, że u podstaw istnienia, myślenia i działania człowieka odnajdujemy ponadindywidualną więź, która kształtuje się w procesie jego życia społecznego, i która ma swe korzenie w stosunkach zachodzących między ludźmi w procesie ich działalności materialnej, pracy, w społecznych stosunkach produkcji. Materialna praktyka człowieka i zachodzące w niej międzyludzkie stosunki stanowią najbardziej podstawową sferę życia i aktywności człowieka. Tu należy też szukać źródła rozwoju psychologii człowieka, jego uczuć, a także jego rozwijających się historycznie potrzeb, oraz genezy i sensu jego ludzkiej świadomości, aktywności intelektualnej, poznania i działania. Istotnym elementem, dzięki któremu marksizm był w stanie przezwyciężyć krytycznie ograniczoność mechanistycznego i metafizycznego materializmu, a jednocześnie rozprawić się z idealizmem, jest dialektyka - nauka o rozwoju zjawisk rzeczywistości oraz o obiektywności i względnym charakterze wiedzy ludzkiej. Tworząc swój system materialistycznej dialektyki Marks oparł się na dorobku dialektyki heglowskiej. Jednakże, w odróżnieniu od Hegla, w systemie filozofii marksistowskiej dialektyka ujęta jest nie jako właściwość rozwoju ducha, lecz jako teoria i metoda badania zjawisk materialnego świata. "Rozwój, jak gdyby powtarzający przebyte już stopnie, lecz powtarzający je inaczej, na wyższej podstawie ('negacja negacji'), rozwój, że tak powiem po linii spiralnej, a nie po linii prostej; - rozwój skokami, katastroficzny, rewolucyjny; - wewnętrzne impulsy rozwojowe, udzielane przez sprzeczność, przez starcie różnych sił i tendencji, działających na dane ciało czy to w granicach danego zjawiska czy też wewnątrz danego społeczeństwa - współzależność i jak najściślejsza, nierozerwalna łączność wszystkich stron każdego zjawiska (przy czym historia odkrywa wciąż nowe i nowe strony), łączność, dająca jednolity, prawidłowy, światowy proces ruchu - oto niektóre rysy dialektyki, jako bogatszej w treść niż zwykła, nauki o rozwoju" (W. Lenin).
Marksistowska teoria rozwoju społecznego (materializm historyczny) stanowi rezultat konsekwentnego zastosowania zasad materialistycznej dialektyki do badania historii społeczeństwa. Badania te wykazały, że rozwojem społeczeństwa, podobnie jak rozwojem rzeczywistości w ogóle, rządzą obiektywne prawa, które mają swe korzenie w warunkach materialnego życia i materialnej praktyki członków społeczeństwa. Materialne potrzeby życia społecznego, materialne interesy mas ludzkich określają prawidłowość procesu historycznego, ta zaś toruje sobie drogę przez wyrastającą z tych potrzeb i interesów walkę klas, która stanowi siłę napędową rozwoju społeczeństwa. Świadomość społeczna, idee i instytucje społeczne odgrywają wprawdzie olbrzymią rolę w rozwoju życia społecznego, są jednak same czynnikiem wtórnym, mają bowiem u swojej genezy potrzeby rozwoju społeczeństwa i służą realizacji tych potrzeb.
W sposób klasyczny przedstawił Marks wyniki swych badań nad prawami rozwoju społeczeństw ludzkich w Przyczynku do krytyki ekonomii politycznej, pisząc: "W społecznym wytwarzaniu swego życia ludzie wchodzą w określone, niezależne od ich woli stosunki - w stosunki produkcji, które odpowiadają określonemu szczeblowi rozwoju ich materialnych sił wytwórczych. Całokształt tych stosunków produkcji tworzy ekonomiczną strukturę społeczeństwa, realną bazę, na której się wznosi nadbudowa prawna i polityczna, a której odpowiadają określone formy świadomości społecznej. Sposób produkcji życia materialnego warunkuje społeczny, polityczny i duchowy proces życia w ogólności. Nie świadomość ludzi określa ich byt, lecz przeciwnie, ich społeczny byt określa ich świadomość. Na określonym szczeblu swego rozwoju materialne siły wytwórcze społeczeństwa popadają w sprzeczność z istniejącymi stosunkami produkcji, albo - co jest tylko prawnym tego wyrazem - ze stosunkami własności, w których obrębie dotąd się rozwijały. Z form rozwoju sił wytwórczych stosunki te zmieniają się w ich kajdany. Wówczas następuje epoka rewolucji socjalnej. Ze zmianą podłoża ekonomicznego odbywa się mniej lub bardziej szybko przewrót w całej olbrzymiej nadbudowie. Przy rozpatrywaniu takich przewrotów należy zawsze odróżniać przewrót materialny w warunkach ekonomicznych produkcji, dający się ustalić ze ścisłością nauk przyrodniczych - od form prawnych, politycznych, religijnych, artystycznych lub filozoficznych, krótko mówiąc, od form ideologicznych, w jakich ludzie uświadamiają sobie ten konflikt i rozstrzygają go... W grubszych zarysach można określić azjatycki, antyczny, feudalny i nowożytny burżuazyjny - sposób produkcji jako progresywne epoki ekonomicznej formacji społecznej. Burżuazyjne stosunki produkcji są ostatnią antagonistyczną formą społecznego procesu produkcji...; ale siły wytwórcze, rozwijające się w łonie społeczeństwa burżuazyjnego stwarzają zarazem materialne warunki rozwiązania tego antagonizmu. Dlatego ta formacja społeczna zamyka prehistorię społeczeństwa ludzkiego".
Marksistowska etyka i estetyka zostały przez twórców marksizmu zaledwie zarysowane. Problemom etyki jest jednak poświęcona w pewnym stopniu młodzieńcza praca Marksa: Rękopisy filozoficzno-ekonomiczne. Zawarte w tej pracy poglądy Marksa są kontynuowane i pogłębiane w późniejszych dziełach twórców marksizmu. Podstawą etyki marksistowskiej jest odkrycie przez Marksa sensu i źródeł alienacji ludzkiej, tj. faktu utraty przez człowieka jego najbardziej istotnych cech i możliwości rozwojowych w warunkach społeczeństw klasowych. Przezwyciężenie alienacji, udostępnienie człowiekowi możliwości wszechstronnego rozwoju poprzez twórczą pracę, jako arenę przejawiania się jego zdolności i talentów, przywrócenie w stosunkach międzyludzkich zasady polegającej na traktowaniu każdego człowieka jako celu samego w sobie a nie jako środka do realizacji własnych celów - takie są podstawowe wskazania, które wysuwa etyka marksistowska. W świetle marksizmu wskazania te nie należą jednak do oderwanej od życia praktycznego, abstrakcyjnej sfery czystych powinności moralnych. Przeciwnie, ich realizacja wiąże się ściśle z rewolucyjnymi zadaniami walki klasy robotniczej, dążącej do obalenia ustroju kapitalistycznego niewolnictwa, ustroju alienacji osobowości człowieka i do rewolucyjnej przebudowy społeczeństwa na zasadach komunizmu. Stąd jednocześnie naukowy i rewolucyjny charakter etyki marksistowskiej.
Marksistowska ekonomia polityczna stanowi - według słów Lenina - "główną treść marksizmu". Szczególna rola nauki ekonomicznej Marksa wynika z faktu, że właśnie poprzez teoretyczną analizę wewnętrznych sprzeczności gospodarki kapitalistycznej doszedł Marks do odkrycia obiektywnej konieczności upadku kapitalizmu i jego zastąpienia przez komunistyczny ustrój wyzwolonej i zrzeszonej pracy. Wielką zasługą teoretyczną Marksa jest to, że tam, gdzie ekonomiści burżuazyjni widzieli stosunki między rzeczami, Marks odkrył stosunki między ludźmi. Wychodząc z osiągnięć klasycznej ekonomii politycznej, w szczególności - z teorii wartości opartej na pracy, i badając prawa rozwoju procesu wymiany towarowej, Marks doszedł do wniosku, że tajemnicę burżuazyjnych stosunków produkcji stanowi wartość dodatkowa. Kategoria ta wyraża szczególny stosunek pomiędzy właścicielami środków produkcji, kapitalistami, a robotnikami pozbawionymi środków produkcji. W warunkach kapitalizmu proces produkcji realizuje się w ten sposób, że robotnik po to, aby żyć, zmuszony jest do sprzedawania kapitaliście jedynego towaru, jaki posiada, tj. swej siły roboczej; ta ostatnia zaś posiada szczególną właściwość, która polega na tym, że w toku jej zużycia przez kapitalistę, który ją nabył, pozwala nie tylko na odtworzenie swej własnej wartości opłaconej przez kapitalistę, ale wytwarza ponadto wartość dodatkową. Wartość dodatkowa, przywłaszczona przez kapitalistę, stanowi źródło zysku kapitalistycznego. Odprzedając kapitaliście swą siłę roboczą robotnik wytwarza w ten sposób świat bogactwa, nad którym nie panuje, który nie należy do niego, lecz przeciwnie czyni go niewolnikiem, najemnym sługą kapitału. Im więcej wytwarza robotnik, tym bogatszy jest kapitalista, im bogatszy jest kapitalista, tym bardziej zależny jest od niego robotnik.
Odkrywając prawo wartości dodatkowej, które jest jednocześnie prawem wyzysku proletariatu przez burżuazję, Marks odsłonił fundamenty, na których spoczywa ustrój kapitalistyczny i mechanizmy rozwojowe gospodarki kapitalistycznej. Proces produkcji kapitalistycznej oparty jest na podstawowej sprzeczności pomiędzy pracą najemną a kapitałem, pomiędzy społecznym wytwarzaniem a prywatnym przywłaszczaniem. Podstawowy cel produkcji, jakim jest tu nie zaspokajanie potrzeb społeczeństwa, lecz zysk kapitalistyczny, prowadzi - z jednej strony - do stałego rozszerzania produkcji w imię realizacji maksymalnego zysku, z drugiej - do rosnących trudności zbytu, realizacji, w związku z ograniczeniem spożycia klasy robotniczej. Pogoń za zyskiem i związana z nią konkurencja prowadzi wprawdzie do maksymalnej racjonalizacji produkcji w ramach każdego przedsiębiorstwa, jej konsekwencją jest jednak rosnąca w tym czasie anarchia produkcji w skali całego rynku i wynikające stąd kryzysy nadprodukcji, względnego nadmiaru masy towarowej, któremu towarzyszy jednoczesna niepewność jutra i pauperyzacja mas ludności. Kryzysy ekonomiczne zaostrzają wszystkie sprzeczności kapitalizmu. Powodując masowe niszczenie sił wytwórczych oraz podważając podstawy bytu milionów ludzi, stanowią one jaskrawy dowód, że kapitalistyczne stosunki produkcji stają się na pewnym etapie rozwoju społeczeństwa istotnym hamulcem dalszego rozwoju sił wytwórczych. Rosnąca koncentracja produkcji i jej coraz bardziej ogólnospołeczny charakter stawiają przed społeczeństwem zadanie dostosowania istniejących form własności i zawłaszczania do społecznego charakteru wytwarzania. W ten sposób sam rozwój ekonomiczny społeczeństwa stwarza niezbędne przesłanki materialne do zastąpienia kapitalizmu i gospodarki kapitalistycznej przez wyższy typ organizacji społecznej, oparty na wspólnej, społecznej własności środków produkcji, na socjalistycznych stosunkach produkcji. Jedynym wykonawcą tego "wyroku" historii może być proletariat. Jest to klasa, która sama stanowi podstawową siłę wytwórczą społeczeństwa kapitalistycznego, a jako przedmiot wyzysku jest najżywiej zainteresowana w zlikwidowaniu ustroju kapitalistycznej eksploatacji pracy i najemnego niewolnictwa.
Komunizm naukowy - to trzecia część składowa marksizmu najbliżej, najbardziej bezpośrednio związana z praktycznymi zadaniami walki klasy robotniczej. Od wszystkich poprzedzających marksizm systemów socjalizmu utopijnego różni się komunizm naukowy przede wszystkim tym, że opiera się na naukowym światopoglądzie, na dorobku marksistowskiej filozofii i ekonomii politycznej, na wiedzy o prawach rozwoju społecznego i o roli walki klasowej jako siły napędowej historii. Realność ideologii i programu komunistycznego wynika tu z analizy obiektywnych konieczności materialnego rozwoju społeczeństwa, z analizy sprzeczności ustroju kapitalistycznego i z odkrycia misji historycznej proletariatu. Komunizm jako ustrój stanowi obiektywną konieczność rozwoju społeczeństwa i jednocześnie świadomy cel walki klasowej proletariatu. Uogólniając doświadczenia walk rewolucyjnych końca XVIII i początku XIX w. Marks i Engels wskazują, że przejście od kapitalizmu do komunizmu może się dokonać tylko drogą rewolucji socjalistycznej, zaś hegemonem tej rewolucji może być jedynie proletariat. Wymaga to obalenia władzy politycznej burżuazji i zastąpienia jej przez władzę proletariatu, który rozpoczyna swe panowanie klasowe od uspołecznienia środków produkcji. Przekształcenie społeczeństwa kapitalistycznego w społeczeństwo komunistyczne wymaga okresu przejściowego, zaś państwem tego okresu jest dyktatura proletariatu. Organizatorem walki klasowej proletariatu, siłą wnoszącą świadomość socjalistyczną w masy może być jedynie partia klasy robotniczej, partia marksistowska.
Marksizm szeroko rozpowszechnił się w ruchu robotniczym w drugiej połowie XIX w., wypierając różne drobnomieszczańskie i utopijne kierunki socjalistyczne. Stał się on oficjalną ideologią założonej przez Marksa i Engelsa I Międzynarodówki. Jednakże w okresie II Międzynarodówki marksizm jako ideologia uległ oportunistycznym wypaczeniom i zatracił swe rewolucyjne ostrze. Reformiści i rewizjoniści z obozu socjaldemokracji wyrzekli się zasad rewolucyjnej dialektyki, zasad walki klasowej, rewolucji socjalistycznej, dyktatury proletariatu, dostosowując okaleczony w ten sposób marksizm do ówczesnej oportunistycznej i liberalnej praktyki II Międzynarodówki. Odrodzenie i twórcze rozwinięcie marksizmu w zastosowaniu do warunków nowej epoki dokonało się przede wszystkim za sprawą twórcy partii bolszewickiej - Lenina oraz jego uczniów i kontynuatorów w postaci leninizmu.

(wg. Słownika filozofii marksistowskiej, ss. 183-186, autor: Jerzy Ładyka):

naukowy system wiedzy o rzeczywistości, stanowiący podstawę światopoglądu oraz ideologię klasy robotniczej. W. I. Lenin podkreślał, że częściami składowymi marksizmu są filozofia, ekonomia polityczna oraz teoria rewolucji socjalistycznej i budownictwa komunizmu. Filozoficzne założenia marksizmu sformułowane są w obrębie teorii materializmu dialektycznego i historycznego, która, prezentując uogólnioną wiedzę o rzeczywistości, jest zarazem metodą jej ujmowania w procesie poznawczym. Materializm dialektyczny jest „nauką o ogólnych prawach ruchu i rozwoju przyrody, społeczeństwa ludzkiego i myślenia” (F. Engels). Materializm historyczny zaś jest nauką, która powstała w rezultacie zastosowania ogólnej teorii dialektyki do zjawisk życia społecznego. Materializm dialektyczny i historyczny obejmuje swym zakresem problematykę tych działów filozofii, które tradycyjnie nazywa się ontologią (nauka o bycie), gnoseologią (teoria poznania) oraz teorią rozwoju społeczeństwa. Między materializmem dialektycznym a historycznym istnieje nierozerwalna, organiczna jedność, u podstaw której leżą wspólne założenia światopoglądowe i metodologiczne.
Teoria marksizmu sformułowana została w połowie XIX w. przez K. Marksa i F. Engelsa. Wyrosła na gruncie procesu pogłębiania się sprzeczności społecznych między kapitałem a pracą, wyzyskiwaczami i wyzyskiwanymi, burżuazją a proletariatem. Dała odpowiedź na najbardziej palące pytania epoki wysunięte w procesie rozwoju życia społecznego. Marks i Engels w rewolucyjnym ruchu proletariatu dostrzegli potężną postępową siłę rozwoju społecznego, zdolną do obalenia kapitalizmu, a tym samym otwarcia nowego etapu w dziejach ludzkości, wolnego od klasowych antagonizmów i tworzącego sprawiedliwe stosunki między ludźmi. Filozofia marksistowska pojawiała się w konkretnych historycznych warunkach jako uogólnienie całokształtu dorobku nagromadzonego w dziejach myśli filozoficznej i społecznej. Za główne wszakże teoretyczne źródła marksizmu uważa się klasyczną filozofię niemiecką, francuski socjalizm utopijny i angielską ekonomię klasyczną. Istotną cechą marksizmu jest rewolucyjność wyrastająca z dokonanego na gruncie teoretycznym uogólnienia doświadczeń walki o wyzwolenie społeczne klas uciskanych i wyzyskiwanych, o stworzenie warunków do urzeczywistnienia podstawowych założeń humanizmu. W tym sensie filozofia marksistowska ma charakter praktyczny, co w sposób lapidarny i głęboki zarazem wyrażone jest w tezie Marksa: „Filozofowie rozmaicie tylko interpretowali świat; idzie jednak o to, aby go zmienić”.
Punkt wyjścia marksistowskiej ontologii (nauki o bycie) stanowi wiedza nagromadzona przez nauki pozytywne, których rozwój jest nieustannym procesem eliminowania przesłanek usprawiedliwiających fantastyczne, irracjonalne hipotezy o istnieniu drugiego (poza realnym) świata. Istnieje tylko jeden świat, ten, który stanowi przedmiot poznania naukowego, i jest to świat materialny. Stwierdzenie istnienia rzeczywistości, dającej się ująć w doświadczeniu zmysłowym, jest elementarną wartością poznawczą filozofii marksistowskiej. Stoi ona na gruncie materializmu, co oznacza, iż w zakresie podstawowego problemu filozofii, w ramach którego rozstrzygane jest zagadnienie „stosunku myślenia do bytu” (Engels), prezentuje stanowisko, iż w tej relacji pierwotny jest czynnik materialny, a czynnik idealny ma charakter wtórny, pochodny. W tym kontekście określa się, że „materia jest filozoficzną kategorią służącą do oznaczenia obiektywnej rzeczywistości, która dana jest człowiekowi we wrażeniach, którą nasze wrażenia kopiują, fotografują, odzwierciedlają, a która istnieje niezależnie od nich” (Lenin). Materii przysługują nieodłączne własności: ruch, czas, przestrzeń. Są one formami istnienia materii w tym sensie, że nic nie istnieje poza ruchem, czasem i przestrzenią. W filozofii marksistowskiej zasada przyczynowości, głosząca, iż każde zjawisko ma swoją przyczynę istniejącą w obrębie świata przyrodniczego, traktowana jest jako immanentna zasada całego świata materialnego. Stanowi ona punkt wyjścia wiedzy o obiektywnych prawidłowościach przejawiających się w rzeczywistości.
Marksistowska filozofia zawiera tezę o poznawalnym charakterze rzeczywistości. Świat jest poznawalny, nie ma nieprzekraczalnej granicy w historycznym procesie rozwoju ludzkiej wiedzy o świecie. W tym sensie stanowisko marksizmu różni się zasadniczo od sceptycyzmu i agnostycyzmu. Poznanie ludzkie, wiedza, jaką ludzie dysponują, związane są nierozłącznie z całokształtem ich działalności praktycznej, społeczno-produkcyjnej. „Punkt widzenia życia, praktyki, powinien być naczelnym i podstawowym punktem widzenia teorii poznania” (Lenin). Praktyka stanowi podstawę ludzkiego poznania, a zarazem jest w ostatniej instancji celem wszystkich poznawczych zabiegów, dokonywanych przez człowieka. Pojęcia poznania, wiedzy, nauki pozostają w ścisłym związku z pojęciem prawdy. W świetle stanowiska marksistowskiego prawda to tyle, co sądy prawdziwe, a są nimi sądy, które odpowiadają obiektywnej rzeczywistości, tzn. opisują, odzwierciedlają rzeczywistość zgodnie z jej obiektywnymi właściwościami. Marksistowska teoria poznania stoi na stanowisku obiektywności prawdy. Prawda jest obiektywna w tym sensie, że treść poznania prawdziwego określona jest przez czynnik wobec poznającego podmiotu zewnętrzny, przez obiektywnie istniejący świat rzeczy i zjawisk. Proces poznania ma charakter ciągły, można w nim wyróżnić trzy elementy: żywy ogląd, czyli wrażenia, spostrzeżenia; myślenie abstrakcyjne; zastosowanie wyników badania w praktyce. W ujęciu filozofii marksistowskiej kryterium prawdy jest społeczno-historyczna praktyka materialna ludzkości. Historyczno-społeczny proces poznania rzeczywistości jest z natury swej procesem ciągłym i nieskończonym. Z tego też względu poznanie ludzkie ujęte w określonym momencie historycznym nie jest w stanie wyrazić całkowicie prawdy obiektywnej, czyli nie jest poznaniem absolutnym i ma zawsze charakter względny. Jednakże punkt widzenia prawdy obiektywnej pozwala marksizmowi odciąć się od skrajnego relatywizmu (relatywizm poznawczy). Pełna wiedza o rzeczywistości, absolutnie i bezwzględnie pewna, nie jest wprawdzie możliwa w żadnym określonym momencie historycznym, ale może być realizowana w nieskończonym procesie ludzkiego poznania, albowiem w każdej prawdzie względnej zawiera się cząstka prawdy absolutnej.
Podstawowe założenia materializmu dialektycznego jako światopoglądowej i ideologicznej podstawy teorii naukowego socjalizmu formułowane były przez Marksa i Engelsa w toku polemiki z teoriami idealizmu filozoficznego oraz ze stanowiskiem myślicieli, którzy reprezentowali punkt widzenia metafizyki, pojmowanej jako teoria bytu, a także metoda poznawcza. Na gruncie krytyki idealizmu i metafizyki klasycy marksizmu sformułowali koncepcję świata jako jednej całości materialnej, istniejącej w ruchu i zróżnicowanej, mającej charakter dialektyczny (jedność świata). Ogólne prawa, określające sposób i kierunki poruszania się rzeczywistości materialnej, a także wyznaczające charakter zmian w dokonującej się rzeczywistości stanowią prawa materialistycznej dialektyki. W każdej dziedzinie przyrody, a także w sferze życia społecznego ludzi oraz w dziedzinie myślenia istnieją trwałe związki przyczynowo-skutkowe, czyli prawidłowości. Zarazem jednak w świecie ujętym całościowo, w rzeczywistości obejmującej wszelkie zjawiska istniejące w nieskończonej przestrzeni i w nieograniczonym czasie istnieją prawidłowości ogólne, właściwe dla wszelkich form istnienia przyrody i życia ludzi. Ich poznanie stanowi treść materialistycznej dialektyki (dialektyka). W podstawowych prawach dialektyki materialistycznej znajdują wyraz ruch, zmiana i rozwój zjawisk rzeczywistości. Prawo jedności i walki przeciwieństw wyjaśnia przyczyny rozwoju rzeczy, wskazuje, że istniejące sprzeczności wewnętrzne i ich rozwiązywanie leżą u źródeł ruchu i rozwoju wszelkich zjawisk rzeczywistości. Prawo przechodzenia zmian ilościowych w zmiany jakościowe wyjaśnia proces powstawania nowych jakości. Prawo negacji dialektycznej odzwierciedla stadia rozwoju od zjawisk niższych do wyższych, od tego, co proste, do tego, co złożone. „Tak zwana dialektyka obiektywna panuje w całej przyrodzie, a tak zwana dialektyka subiektywna, myślenie dialektyczne, jest tylko odbiciem powszechnego w przyrodzie ruchu poprzez przeciwieństwa, które właśnie warunkują życie przyrody swoją ciągłą walką i ostatecznym przechodzeniem jednego w drugie lub w formy wyższe” (Engels).
Marksistowska teoria rozwoju społecznego stanowiła przełom w dziejach wiedzy o społeczeństwie. W jej ramach przezwyciężone zostały w sposób konsekwentny obiektywno- i subiektywno-idealistyczne sposoby ujmowania zjawisk społecznych. Nauka o społeczeństwie oparta została na podstawach materialistycznych. Analizując relacje zachodzące między sferą materialnych warunków życia ludzi a świadomością społeczną, twórcy marksizmu udowodnili, że poglądy ludzi nie mogą być traktowane jako sfera całkowicie niezależna od uwarunkowań społeczno-ekonomicznych. Świadomość społeczna określona jest przez materialne warunki życia ludzi. Odkrycie i zbadanie obiektywnych przesłanek subiektywnych pobudek ludzkich działań stworzyło możliwość potraktowania historii społecznej na wzór procesu przyrodniczego, tzn. umożliwiło odkrycie obiektywnych prawidłowości życia społecznego. Nieprzemijającym wkładem Marksa jest to, iż pokazał, w jakim stosunku pozostają do siebie poszczególne dziedziny i strony życia społecznego, odkrył i opisał czynniki decydujące o dynamice zjawisk społecznych, udowodnił, że podstawy, która określa charakter całej szeroko rozbudowanej sieci stosunków społecznych, należy szukać w produkcyjnej działalności ludzi, w dziedzinie życia gospodarczego, że, inaczej mówiąc, zasadniczymi stosunkami społecznymi są stosunki ekonomiczne. Marks, analizując relacje między siłami wytwórczymi i stosunkami produkcji, odkrył wzajemną między nimi zależność i sformułował ją w postaci prawa koniecznej zgodności stosunków produkcji z charakterem sił wytwórczych. Prawo to odzwierciedla obiektywny fakt, że stosunki produkcji prędzej czy później muszą dostosować się do aktualnie istniejącego poziomu sił wytwórczych. Odkrył zarazem i sformułował prawo, wedle którego określonej bazie ekonomicznej (baza społeczeństwa) towarzyszyć musi określona nadbudowa ideologiczna (nadbudowa społeczeństwa). Z chwilą zmiany bazy zmienia się również - wolniej lub szybciej - nadbudowa. O tej stale przejawiającej się tendencji mówi prawo koniecznej zgodności nadbudowy z bazą ekonomiczną. „W społecznym wytwarzaniu swego życia ludzie wchodzą ze sobą w określone, konieczne, niezależne od ich woli stosunki, stosunki produkcji, które odpowiadają określonemu szczeblowi rozwoju ich materialnych sił wytwórczych. Całokształt tych stosunków produkcji stanowi ekonomiczną strukturę społeczeństwa, realną podstawę, na której wznosi się nadbudowa prawna i polityczna i której odpowiadają określone formy świadomości społecznej. Sposób produkcji życia materialnego warunkuje społeczny, polityczny i duchowy proces życia w ogóle. Nie świadomość ludzi określa ich byt, lecz przeciwnie, ich byt społeczny określa ich świadomość. Na określonym szczeblu swego rozwoju materialne siły wytwórcze społeczeństwa popadają w sprzeczność z istniejącymi stosunkami produkcji lub - co jest tylko prawnym tego wyrazem - ze stosunkami własności, w obrębie których się dotąd rozwijały. Z form rozwoju sił wytwórczych stosunki te zmieniają się w ich kajdany. Wówczas następuje epoka rewolucji społecznej. Wraz ze zmianą podstawy ekonomicznej odbywa się szybciej lub wolniej przewrót w całej olbrzymiej nadbudowie. Przy rozpatrywaniu takich przewrotów należy zawsze odróżnić przewrót materialny w warunkach ekonomicznych produkcji, dający się stwierdzić ze ścisłością właściwą naukom przyrodniczym - od form prawnych, politycznych, religijnych, artystycznych lub filozoficznych, krótko mówiąc, od form ideologicznych, w jakich ludzie uświadamiają sobie ten konflikt i walczą o jego rozstrzygnięcie. Podobnie, jak nie można sądzić o jednostce według tego, co ona sama o sobie myśli, tak też nie można sądzić o takiej epoce przewrotu na podstawie jej świadomości, lecz odwrotnie, świadomość tę należy tłumaczyć sprzecznościami życia materialnego, istniejącym konfliktem między społecznymi siłami wytwórczymi a stosunkami produkcji” (Marks).
Filozoficzną wykładnię dziejów przedstawił Marks w teorii formacji społecznych (formacja społeczno-ekonomiczna). Przez formację społeczną rozumie się całokształt życia społecznego (w danym okresie historycznym), którego charakter wyznaczony jest przez określony sposób produkcji oraz odpowiadającą mu nadbudowę ideologiczną. Charakter sił wytwórczych, poziom ich rozwoju decydują o stosunkach, jakie nawiązują między sobą ludzie w procesie produkcji, a stosunki te tworzą bazę, na której z kolei wyrasta określona nadbudowa ideologiczna i polityczna. Formacja społeczna - to pewna wewnętrznie zrównoważona, zespolona całość, pewien obiektywny fakt historyczny. Niezbędnym warunkiem takiego stanu równowagi w życiu społecznym jest zgodność stosunków produkcji z charakterem sił wytwórczych oraz zgodność nadbudowy z bazą ekonomiczną. W dziejach ludzkości wyróżnia się pięć formacji społecznych, a mianowicie: formację wspólnoty pierwotnej, niewolniczą, feudalną, kapitalistyczną oraz komunistyczną. Fakt ten wskazuje, że formacje społeczne mają charakter przejściowy, historyczny. Czynnikiem dynamizującym życie społeczne, a więc decydującym ostatecznie o zmienności i przekształceniu się formacji, są siły wytwórcze. Rozwój społeczny, którego wyrazem jest przechodzenie od jednej formacji do drugiej, dokonuje się w toku przezwyciężania różnego rodzaju sprzeczności. Jest to więc proces dialektyczny, w którym na pierwszy plan wysuwają się sprzeczności między człowiekiem a przyrodą w procesie pracy, między siłami wytwórczymi a stosunkami produkcji oraz między bazą a nadbudową. Na gruncie tej koncepcji Marks rozwinął teorię walki klasowej. Zjawisko antagonizmów klasowych dostrzegano już wcześniej, ale zasługą Marksa jest to, że potrafił ukazać obiektywne przesłanki zarówno istnienia klas, jak i walki klasowej w formacjach antagonistycznych. Ponadto udowodnił, że walka klasowa jest czynnikiem przyśpieszającym przejście społeczeństwa z epoki „prehistorii ludzkości”, tj. z epoki formacji antagonistycznych, do prawdziwej historii ludzkości, rozwijającej się w ramach budownictwa socjalistycznego i komunistycznego.
Marksistowska teoria rozwoju społecznego, czyli materialistyczne pojmowanie dziejów, jest nauką o ogólnych prawach rozwoju życia społecznego, stanowi światopoglądowe i metodologiczne podłoże nauk społecznych. Jest też teoretyczną oraz ideologiczną podstawą strategii i taktyki rewolucyjnych partii robotniczych.

Literatura

  • Marks K., Engels F., Manifest Komunistyczny, 1956;
  • Marks K., Walki klasowe we Francji, 1949;
  • Marks K., 18 brumaire’a Ludwika Bonaparte, 1949;
  • Marks K., Przyczynek do krytyki ekonomii politycznej, 1953;
  • Marks K., Kapitał, t. I, 1951; t. II, 1955; t. III, cz. 1, 1957; cz. 2, 1959;
  • Marks K., Wojna domowa we Francji, 1949;
  • Marks K., Krytyka Programu Gotajskiego, 1949;
  • Engels F., Rozwój socjalizmu od utopii do nauki, 1950;
  • Engels F., Anty-Duhring, 1956;
  • Engels F., Pochodzenie rodziny, własności prywatnej i państwa, 1949;
  • Engels F., Ludwik Feuerbach i zmierzch klasycznej filozofii niemieckiej, 1949;
  • Engels F., Dialektyka przyrody, 1952;
  • Lenin W., Trzy źródła i trzy części składowe marksizmu, w: Dzieła Wybrane, t. I, 1955.