Nadbudowa

Nadbudowa -

(wg. Mała encyklopedia ekonomiczna, ss. 393-394, autor: Karol Martel):

całokształt prawno-politycznych i ideologicznych stosunków danego społeczeństwa, związany z jego bazą ekonomiczną. Do charakterystycznych cech nadbudowy należą: 1. genetyczny związek z bazą ekonomiczną społeczeństwa; 2. służebna rola w stosunku do bazy; 3. zmienność, historycznie przejściowy charakter, przejawiający się w tym, że odpowiednio do jakościowych zmian w bazie następują jakościowe zmiany w nadbudowie, a likwidacja starej bazy i powstanie nowej są związane z likwidacją starej nadbudowy i powstaniem nowej. W skład nadbudowy wchodzą funkcjonujące w danym społeczeństwie formy ideologiczne (poglądy polityczne, prawne, filozoficzne, religijne, artystyczne itp.) oraz odpowiadające im instytucje i organizacje. Cechy nadbudowy w sposób najbardziej dobitny przejawiają się w charakterze i funkcjach państwa. Państwo jest przede wszystkim aparatem panowania klasowego, aparatem ucisku jednej klasy przez drugą. Za pośrednictwem państwa klasa panująca ekonomicznie sprawuje również swą władzę polityczną i ideologiczną. Państwo stoi na straży istniejącego ustroju ekonomicznego, a jednocześnie organizuje funkcje służebne całej nadbudowy w stosunku do bazy, wraz z innymi elementami nadbudowy rozwija i umacnia bazę. Zasadnicze zmiany, jakim ulega nadbudowa i jej funkcje przy przejściu od jednej formacji społeczno-ekonomicznej do innej, przejawiają się przede wszystkim w rewolucyjnej zmianie klasowego charakteru i klasowej funkcji państwa.

Marksizm wiąże charakter nadbudowy z charakterem bazy. Jeśli stosunki ekonomiczne danego społeczeństwa (baza) są antagonistyczne, wewnętrznie sprzeczne, to antagonistyczne, wewnętrznie sprzeczne są również stosunki polityczne i ideologiczne tego społeczeństwa, a więc nadbudowa. Przeciwstawnym pozycjom poszczególnych klas, ich antagonizmowi i walce w bazie muszą odpowiadać przeciwstawne idee i instytucje, ich antagonizm i walka w nadbudowie. Do nadbudowy należą więc nie tylko idee i instytucje klasy panującej lecz także idee i instytucje innych klas społecznych, w tym również idee i instytucje klas rewolucyjnych, walczących o obalenie istniejącej bazy. Nadbudowa stanowi splot idei i instytucji wszystkich klas społeczeństwa, system istniejących w danym społeczeństwie stosunków politycznych i ideologicznych. Swe klasowe funkcje i służebną rolę w stosunku do bazy spełnia nadbudowa o tyle, o ile rolę panującą, określającą charakter nadbudowy jako systemu stosunków, odgrywają zawsze idee i instytucje klasy panującej. Także teza o zasadniczej, jakościowej zmianie nadbudowy przy przejściu od jednej formacji do drugiej, o likwidacji starej nadbudowy i powstaniu nowej odnosi się wyłącznie do określonego całokształtu, systemu istniejących w społeczeństwie stosunków politycznych i ideologicznych, a nie do elementów tego systemu z oddzielna. Pewne elementy nadbudowy mogą bowiem przechodzić z jednej nadbudowy do drugiej, choć w nowych warunkach społeczno-ekonomicznych zmieniają się oczywiście funkcje tych elementów.

W swoim czasie, po opublikowaniu pracy Stalina Marksizm a zagadnienia językoznawstwa, w literaturze marksistowskiej przyjęło się inne rozumienie terminu nadbudowy. Przez nadbudowę rozumiano wówczas wyłącznie idee i instytucje, które bezpośrednio obsługują bazę.

W literaturze marksistowskiej mówi się czasem nie o jednej nadbudowie, lecz o różnych nadbudowach. Przez nadbudowy rozumie się wówczas zjawiska psychologiczne, obyczajowe, kulturalne, ideologiczne oraz różne instytucje społeczne: polityczne, prawne, religijne, artystyczne itp., które wynikają z danej bazy i czynnie oddziałują na nią. W tym sensie każde społeczeństwo posiada różne nadbudowy. Akcentuje się przy tym czynną rolę nadbudów ("czynnika subiektywnego"), wyrażającą się w ich aktywnym oddziaływaniu na bieg życia społecznego.

Polecana literatura

• Marks K., Przyczynek do krytyki ekonomii politycznej, 1953;
• Engels F., Ludwik Feuerbach i zmierzch klasycznej filozofii niemieckiej, w: Marks K., Engels F., Dzieła Wybrane, t. II, 1949;
• Lenin W., Co to są "przyjaciele ludu"..., w: Dzieła, t. I, 1950;
• Stalin J., Marksizm a zagadnienia językoznawstwa, 1950.