Płaca robocza
Przejdź do nawigacji
Przejdź do wyszukiwania
Płaca robocza -
(wg. Mała encyklopedia ekonomiczna, ss. 469-471, autor: Zofia Morecka):
- konkretny rodzaj indywidualnego dochodu konsumpcyjnego; występuje zarówno w gospodarce kapitalistycznej, jak i socjalistycznej; w każdym z tych ustrojów wyraża jednak inną treść społeczno-ekonomiczną i regulowany jest przez inne prawa ekonomiczne.
- W gospodarce kapitalistycznej, opartej na pełnym oddzieleniu własności siły roboczej od własności środków produkcji, następuje przekształcenie się siły roboczej w towar sprzedawany i kupowany na rynku pracy. Przekształcona, pieniężna forma wartości siły roboczej, jej cena, przyjmuje w tych warunkach postać płacy roboczej występującej na powierzchni zjawisk jako wynagrodzenie pracy, jako cena pracy. Konkretne formy i systemy płac, wiążąc bieżąco wielkość zarobku indywidualnego z czasem pracy lub jej rezultatami, pogłębiają pozór, jakoby płaca robocza w kapitalizmie była ceną pracy. W rzeczywistości podstawę kształtowania się poziomu płac w długich okresach stanowi wartość siły roboczej, sama podlegająca zmianom pod wpływem różnorodnych czynników (siła robocza). Krótkookresowe odchylenia poziomu płac od wartości siły roboczej wynikają przede wszystkim z aktualnej sytuacji na rynku pracy, ze stosunku między podażą i popytem na siłę roboczą. Te same elementy, które określają ogólny poziom płacy roboczej w kapitalizmie i jego dynamikę, powodują także zróżnicowanie płacy roboczej wg. zawodów, stanowisk, branż itp. Różnym kategoriom siły roboczej odpowiada bowiem niejednakowy poziom ich wartości, a wahania podaży i popytu na poszczególnych rynkach siły roboczej powodują różny stopień odchyleń bieżącego poziomu płac od wartości. We współczesnym kapitalizmie związek między wartością siły roboczej oraz stosunkiem podaż-popyt na rynku pracy a poziomem płac staje się bardziej zawikłany, wieloogniwowy i pośredni. Wysoki stopień zorganizowania rynku pracy, a zwłaszcza znaczna rola związków zawodowych, modyfikuje mechanizm ustalający płace robocze, a także wpływa na ich poziom. Powszechność zbiorowych układów pracy, państwowa ingerencja w dziedzinę płac, płace minimalne, ustawowy dzień roboczy, długookresowe gwarantowane zarobki minimalne - to najważniejsze nowe momenty w stosunkach pracy i płacy wywalczone przez zorganizowany proletariat.
- W gospodarce socjalistycznej opartej na ogólnonarodowej własności środków wytwarzania, gwarantującej prawo do pracy i zachowującej wolność wyboru zawodu i miejsca pracy siła robocza nie ma charakteru towaru, a płaca robocza nie stanowi formy wartości siły roboczej. Płaca robocza w gospodarce socjalistycznej jest ekwiwalentem pracy świadczonej przez pracownika na rzecz społeczeństwa; nie jest to pełny ekwiwalent, tylko okrojony na rzecz potrzeb społecznych. Stopień albo współczynnik ekwiwalentności pracy wynika głównie z podziału dochodu narodowego na akumulację i spożycie, a funduszu spożycia - na indywidualny i zbiorowy. Dynamika ogólnego poziomu płac zależy więc w warunkach socjalizmu głównie od wielkości dochodu narodowego oraz jego podziału, dokonywanego planowo przez państwo z uwzględnieniem bieżących i perspektywicznych potrzeb produkcji i konsumpcji. Inne czynniki kształtują natomiast strukturę płac. Zgodnie z wymogami prawa podziału według pracy, stanowiącego główny regulator podziału dochodów indywidualnych, proporcje płac w socjalizmie zależą przede wszystkim od samej pracy, zróżnicowania jej rodzajów, stopnia złożoności, warunków wykonywania oraz jej ilości. Drugi poważny czynnik zróżnicowania płac w gospodarce socjalistycznej stanowi sytuacja na odcinku zatrudnienia oraz państwowa polityka w tej dziedzinie; niedostateczna ilość pracowników na określonym odcinku lub potrzeba ściągnięcia nań lepszych pracowników powoduje planowe podwyższenie płac tego odcinka ponad poziom wynikający z wymogów prawa podziału wg. pracy. Jako pieniężny ekwiwalent pracy, płaca robocza spełnia w gospodarce podwójną rolę: wobec przedsiębiorstwa występuje ona jako element kosztu wytwarzania, wobec pracownika - jako główne źródło pokrywania wydatków konsumpcyjnych. Poprzez funkcję kosztową płaca robocza może wpływać na decyzję w dziedzinie produkcji i zapotrzebowania na pracę, poprzez funkcję dochodową, wykonywaną wobec konsumenta-pracownika, oddziałuje na podaż pracy, jej rozmieszczenie, wzrost kwalifikacji itd.
- Ogólnemu pojęciu płacy roboczej odpowiada kilka konkretnych mierzalnych jej postaci. Najbardziej precyzyjną miarę wysokości płacy roboczej, miarę ekwiwalentności pracy, stanowi płaca jednostkowa, zwana niekiedy w literaturze stopą płac. Jest to ustalane z góry wynagrodzenie za jednostkę pracy określonej kategorii. Płacę jednostkową odzwierciedla w administracji płacowej przede wszystkich płaca podstawowa. W zależności od formy organizacji pracy (akordowa, dniówkowa, miesięcznopłatna) płaca podstawowa występuje w postaci: stawki akordowej - zapłaty za jednostkę produkcji, stawki godzinowej - zapłaty za każdą przepracowaną godzinę lub podstawowej płacy miesięcznej (stosowanie progresji czy degresji w akordzie oraz premii prowadzi do podwyższenia lub obniżenia faktycznej płacy jednostkowej i odchylenia jej od płacy podstawowej).
- Kwota powstała z przemnożenia stawki płacy roboczej przez ilość rzeczywiście wykonanych jednostek pracy mierzonych wielkością produkcji lub przepracowanym czasem stanowi zarobek podstawowy. Na zarobek całkowity składają się obok zarobku podstawowego: 1. dopłaty wynikające z wykonania lub przekroczenia zadań produkcyjnych, tzw. nadwyżki akordowe i premie; 2. kompensaty za czas nie przepracowany - urlopy, zwolnienia, postoje; 3. ekwiwalenty specjalnych świadczeń zakładu, np. umundurowania; 4. różne dodatki, np. funkcyjne, lokalne, drożyźniane. Obliczony w ten sposób zarobek całkowity brutto, zmniejszony o podatki od wynagrodzeń, trafia w postaci całkowitego zarobku netto do pracownika. W wielu krajach potrąca się pracownikowi z zarobku także składki ubezpieczeniowe.
Zobacz też
Polecana literatura
- Marks K., Płaca, cena, zysk, 1949;
- Marks K., Kapitał, t. I, 1951;
- Hilferding R., Kapitał finansowy, 1958;
- Krencik W., Płaca jako bodziec wzrostu wydajności pracy, 1958;
- Morecka Z., Płaca robocza w przemyśle PRL, 1956;
- Morecka Z., Płaca w gospodarce socjalistycznej, zbiór: Zagadnienia ekonomii politycznej socjalizmu, 1960;
- Wajs M., Polityka płac i jej wpływ na wzrost wydajności pracy, 1957;
- Zawadzki J., O narodowych różnicach w płacach roboczych, 1957.