Płaca robocza

Z Marksizmopedia - internetowa encyklopedia marksizmu
Przejdź do nawigacji Przejdź do wyszukiwania

Płaca robocza -

(wg. Mała encyklopedia ekonomiczna, ss. 469-471, autor: Zofia Morecka):

konkretny rodzaj indywidualnego dochodu konsumpcyjnego; występuje zarówno w gospodarce kapitalistycznej, jak i socjalistycznej; w każdym z tych ustrojów wyraża jednak inną treść społeczno-ekonomiczną i regulowany jest przez inne prawa ekonomiczne.
W gospodarce kapitalistycznej, opartej na pełnym oddzieleniu własności siły roboczej od własności środków produkcji, następuje przekształcenie się siły roboczej w towar sprzedawany i kupowany na rynku pracy. Przekształcona, pieniężna forma wartości siły roboczej, jej cena, przyjmuje w tych warunkach postać płacy roboczej występującej na powierzchni zjawisk jako wynagrodzenie pracy, jako cena pracy. Konkretne formy i systemy płac, wiążąc bieżąco wielkość zarobku indywidualnego z czasem pracy lub jej rezultatami, pogłębiają pozór, jakoby płaca robocza w kapitalizmie była ceną pracy. W rzeczywistości podstawę kształtowania się poziomu płac w długich okresach stanowi wartość siły roboczej, sama podlegająca zmianom pod wpływem różnorodnych czynników (siła robocza). Krótkookresowe odchylenia poziomu płac od wartości siły roboczej wynikają przede wszystkim z aktualnej sytuacji na rynku pracy, ze stosunku między podażą i popytem na siłę roboczą. Te same elementy, które określają ogólny poziom płacy roboczej w kapitalizmie i jego dynamikę, powodują także zróżnicowanie płacy roboczej wg. zawodów, stanowisk, branż itp. Różnym kategoriom siły roboczej odpowiada bowiem niejednakowy poziom ich wartości, a wahania podaży i popytu na poszczególnych rynkach siły roboczej powodują różny stopień odchyleń bieżącego poziomu płac od wartości. We współczesnym kapitalizmie związek między wartością siły roboczej oraz stosunkiem podaż-popyt na rynku pracy a poziomem płac staje się bardziej zawikłany, wieloogniwowy i pośredni. Wysoki stopień zorganizowania rynku pracy, a zwłaszcza znaczna rola związków zawodowych, modyfikuje mechanizm ustalający płace robocze, a także wpływa na ich poziom. Powszechność zbiorowych układów pracy, państwowa ingerencja w dziedzinę płac, płace minimalne, ustawowy dzień roboczy, długookresowe gwarantowane zarobki minimalne - to najważniejsze nowe momenty w stosunkach pracy i płacy wywalczone przez zorganizowany proletariat.
W gospodarce socjalistycznej opartej na ogólnonarodowej własności środków wytwarzania, gwarantującej prawo do pracy i zachowującej wolność wyboru zawodu i miejsca pracy siła robocza nie ma charakteru towaru, a płaca robocza nie stanowi formy wartości siły roboczej. Płaca robocza w gospodarce socjalistycznej jest ekwiwalentem pracy świadczonej przez pracownika na rzecz społeczeństwa; nie jest to pełny ekwiwalent, tylko okrojony na rzecz potrzeb społecznych. Stopień albo współczynnik ekwiwalentności pracy wynika głównie z podziału dochodu narodowego na akumulację i spożycie, a funduszu spożycia - na indywidualny i zbiorowy. Dynamika ogólnego poziomu płac zależy więc w warunkach socjalizmu głównie od wielkości dochodu narodowego oraz jego podziału, dokonywanego planowo przez państwo z uwzględnieniem bieżących i perspektywicznych potrzeb produkcji i konsumpcji. Inne czynniki kształtują natomiast strukturę płac. Zgodnie z wymogami prawa podziału według pracy, stanowiącego główny regulator podziału dochodów indywidualnych, proporcje płac w socjalizmie zależą przede wszystkim od samej pracy, zróżnicowania jej rodzajów, stopnia złożoności, warunków wykonywania oraz jej ilości. Drugi poważny czynnik zróżnicowania płac w gospodarce socjalistycznej stanowi sytuacja na odcinku zatrudnienia oraz państwowa polityka w tej dziedzinie; niedostateczna ilość pracowników na określonym odcinku lub potrzeba ściągnięcia nań lepszych pracowników powoduje planowe podwyższenie płac tego odcinka ponad poziom wynikający z wymogów prawa podziału wg. pracy. Jako pieniężny ekwiwalent pracy, płaca robocza spełnia w gospodarce podwójną rolę: wobec przedsiębiorstwa występuje ona jako element kosztu wytwarzania, wobec pracownika - jako główne źródło pokrywania wydatków konsumpcyjnych. Poprzez funkcję kosztową płaca robocza może wpływać na decyzję w dziedzinie produkcji i zapotrzebowania na pracę, poprzez funkcję dochodową, wykonywaną wobec konsumenta-pracownika, oddziałuje na podaż pracy, jej rozmieszczenie, wzrost kwalifikacji itd.
Ogólnemu pojęciu płacy roboczej odpowiada kilka konkretnych mierzalnych jej postaci. Najbardziej precyzyjną miarę wysokości płacy roboczej, miarę ekwiwalentności pracy, stanowi płaca jednostkowa, zwana niekiedy w literaturze stopą płac. Jest to ustalane z góry wynagrodzenie za jednostkę pracy określonej kategorii. Płacę jednostkową odzwierciedla w administracji płacowej przede wszystkich płaca podstawowa. W zależności od formy organizacji pracy (akordowa, dniówkowa, miesięcznopłatna) płaca podstawowa występuje w postaci: stawki akordowej - zapłaty za jednostkę produkcji, stawki godzinowej - zapłaty za każdą przepracowaną godzinę lub podstawowej płacy miesięcznej (stosowanie progresji czy degresji w akordzie oraz premii prowadzi do podwyższenia lub obniżenia faktycznej płacy jednostkowej i odchylenia jej od płacy podstawowej).
Kwota powstała z przemnożenia stawki płacy roboczej przez ilość rzeczywiście wykonanych jednostek pracy mierzonych wielkością produkcji lub przepracowanym czasem stanowi zarobek podstawowy. Na zarobek całkowity składają się obok zarobku podstawowego: 1. dopłaty wynikające z wykonania lub przekroczenia zadań produkcyjnych, tzw. nadwyżki akordowe i premie; 2. kompensaty za czas nie przepracowany - urlopy, zwolnienia, postoje; 3. ekwiwalenty specjalnych świadczeń zakładu, np. umundurowania; 4. różne dodatki, np. funkcyjne, lokalne, drożyźniane. Obliczony w ten sposób zarobek całkowity brutto, zmniejszony o podatki od wynagrodzeń, trafia w postaci całkowitego zarobku netto do pracownika. W wielu krajach potrąca się pracownikowi z zarobku także składki ubezpieczeniowe.

Zobacz też

Polecana literatura

  • Marks K., Płaca, cena, zysk, 1949;
  • Marks K., Kapitał, t. I, 1951;
  • Hilferding R., Kapitał finansowy, 1958;
  • Krencik W., Płaca jako bodziec wzrostu wydajności pracy, 1958;
  • Morecka Z., Płaca robocza w przemyśle PRL, 1956;
  • Morecka Z., Płaca w gospodarce socjalistycznej, zbiór: Zagadnienia ekonomii politycznej socjalizmu, 1960;
  • Wajs M., Polityka płac i jej wpływ na wzrost wydajności pracy, 1957;
  • Zawadzki J., O narodowych różnicach w płacach roboczych, 1957.