Podział pracy

Podział pracy -

(wg. Mała encyklopedia ekonomiczna, ss. 504-505, autor: Zbigniew Gajczyk):

wyodrębnienie i równoczesne istnienie różnych, uzupełniających się i nawzajem zależnych od siebie rodzajów pracy (działalności); jest on przejawem społecznego charakteru produkcji. Podział pracy dokonuje się w różnych płaszczyznach i przekrojach. Ogólnie można wyodrębnić z jednej strony podział pracy w skali całego społeczeństwa, z drugiej strony - podział pracy w skali przedsiębiorstwa.

Podział pracy w skali społeczeństwa polega przede wszystkim na wyodrębnieniu wielkich działów produkcji społecznej (przemysł, rolnictwo, budownictwo, transport itd.). Wg. terminologii przyjętej przez Marksa jest to ogólny podział pracy. Działy produkcji społecznej dzielą się z kolei na poszczególne gałęzie (np. przemysł chemiczny, przemysł włókienniczy itd.); jest to szczegółowy podział pracy.

Podział pracy wewnątrz przedsiębiorstwa, zwany jednostkowym podziałem pracy, polega na rozczłonkowaniu procesu produkcyjnego na szereg odrębnych faz, operacji i czynności; we współczesnym przedsiębiorstwie przemysłowym znajduje on wyraz w istnieniu poszczególnych wydziałów, a w obrębie tych wydziałów - poszczególnych grup stanowisk roboczych (gniazda, odcinki itd.). Jednostkowy podział pracy (zwany też technicznym podziałem pracy) związany jest bezpośrednio z techniką i technologią produkcji. Rozbicie procesu produkcyjnego w przedsiębiorstwie na szereg prostych czynności i wykonywanie ich przez poszczególnych robotników podnosi sprawność pracy, likwiduje straty czasu związane z przechodzeniem od jednej czynności do drugiej, prowadzi do oszczędniejszego zużycia surowca. Zwiększa to wydajność pracy i obniża koszty produkcji. Zbyt daleko posunięty podział pracy wykazuje jednak pewne cechy ujemne w postaci nużącej monotonii pracy, która może wpływać ujemnie na wydajność pracy.

Z wymienionymi formami podziału pracy zazębia się ściśle podział na zawody i specjalności, zwany też zawodowym podziałem pracy. Pogłębianie się ogólnego, szczegółowego i jednostkowego podziału pracy prowadzi do powstawania zawodów i specjalności. Przejawem wszelkiego podziału pracy jest bowiem specjalizacja. Ludzie jednakowych zawodów mogą przy tym pracować w różnych działach i gałęziach, a z drugiej strony ludzie różnych zawodów - w jednym dziale i gałęzi.

Dalszą formą podziału pracy, związaną z poprzednimi, jest terytorialny podział pracy. Znajduje on wyraz w rozmieszczeniu produkcji na terenie kraju stosownie do szeregu czynników (źródła surowców, warunki komunikacyjne itd.) i tworzeniu się regionów gospodarczych o określonej specjalizacji.

Wreszcie istnieje międzynarodowy podział pracy, który polega na specjalizowaniu się poszczególnych krajów w tych rodzajach wytwórczości, które znajdują w nich szczególnie korzystne warunki rozwoju (międzynarodowy podział pracy).

Historyczny rozwój podziału pracy wiąże się ściśle z rozwojem sił wytwórczych, a szczególnie narzędzi pracy. Rozwój sił wytwórczych prowadził do pogłębiania się podziału pracy, a równocześnie pogłębianie się podziału pracy sprzyjało rozwojowi sił wytwórczych. W rozwoju podziału pracy można wyodrębnić kilka głównych etapów. Pierwszym z nich i równocześnie najprostszą formą podziału pracy był naturalny podział pracy, który polegał na zróżnicowaniu wykonywanych przez ludzi czynności i funkcji wg. płci i wieku. Już w okresie wspólnoty pierwotnej dokonał się pierwszy wielki społeczny podział pracy - wyodrębnienie się plemion pasterskich, tj. powstanie hodowli. W okresie niewolnictwa dokonał się drugi wielki społeczny podział pracy - oddzielenie się rzemiosła od rolnictwa, w wyniku czego nastąpiło oddzielenie się miasta od wsi. Powstanie i rozwój produkcji towarowej i wymiany doprowadziło do trzeciego wielkiego społecznego podziału pracy, który polegał na wyodrębnieniu się handlu. Znaczny postęp w społecznym podziale pracy związany jest z okresem manufaktur. W manufakturach nastąpiło przejście od kooperacji prostej do kooperacji złożonej. Szczególnego rozmachu nabrał rozwój podziału pracy w okresie kapitalizmu, poczynając od tzw. rewolucji przemysłowej. Niezwykle szybko rozwija się przemysł maszynowy, a obok niego inne gałęzie i działy gospodarki. Rozwój podziału pracy w ustroju kapitalistycznym dokonuje się w sposób żywiołowy; cechują go dysproporcje, które ujawniają się szczególnie ostro w okresie kryzysów.

W ustroju socjalistycznym podział pracy ma charakter odmienny niż w kapitalizmie. Znajduje w nim wyraz planowy i proporcjonalny rozwój całej gospodarki socjalistycznej, zapewniający niezakłócony przebieg rozszerzonej reprodukcji socjalistycznej. Znika tu typowe dla formacji przedsocjalistycznych przeciwieństwo między pracą umysłową i fizyczną oraz między miastem i wsią. Inny niż w kapitalizmie charakter ma również międzynarodowy podział pracy między krajami socjalistycznymi.

Polecana literatura

• Marks K., Kapitał, t. I, 1951;
• Stalin J., O materializmie dialektycznym i historycznym, 1949.