Stosunki produkcji

Stosunki produkcji -

(wg. Mała encyklopedia ekonomiczna, ss. 662-663, autor: Adam Runowicz):

stosunki wzajemne ludzi w procesie produkcji. Ludzie wytwarzając różne potrzebne społeczeństwu dobra i usługi oddziałują nie tylko na przyrodę, której przedmioty przekształcają w procesie produkcji w celu zaspokojenia swych potrzeb, lecz także oddziałują wzajemnie na siebie, czyli - jak to określił Marks - wymieniają między sobą swoją działalność. Z tego punktu widzenia można by produkcję społeczną określić jako wielki proces wymiany materii między społeczeństwem a przyrodą z jednej strony (tę stronę produkcji wyrażają siły wytwórcze) oraz różnych prac i usług między jednostkami produkującymi - z drugiej strony. Wymiana działalności między ludźmi stanowi najbardziej ogólną i wieczną treść pojęcia stosunków produkcji, która z kolei uzewnętrznia się (przejawia) w różnych specyficznych dla danego społeczeństwa i przemijających formach. Najważniejsze z nich - to formy własności środków produkcji, następnie wynikające z niej formy podziału społeczeństwa na różne grupy społeczne (klasy, warstwy itp.) i ich wzajemne stosunki, wreszcie uwarunkowane przez nie formy podziału produktów. Podstawowe znaczenie ma forma własności środków produkcji. Najogólniej biorąc, własność może być prywatna lub społeczna. Pierwszej towarzyszy podział społeczeństwa na antagonistyczne klasy uprzywilejowanych właścicieli środków produkcji oraz klasy pozbawione wszelkich lub podstawowych środków produkcji, podział zaś produktów odbywa się w ten sposób, że klasy właścicieli przywłaszczają sobie bez ekwiwalentu część produktów wytworzonych przez klasy pozbawione własności, czyli w drodze wyzysku. W społeczeństwach opartych na społecznej własności środków produkcji nie występuje zazwyczaj w ogóle podział klasowy, a jeżeli występuje, to klasy te nie mają przeciwstawnych interesów (nie są antagonistyczne) i żadna z nich nie jest pozbawiona środków produkcji: podział produktów odbywa się bez wyzysku. Własność prywatna może być wielka i drobna, stosownie do tego mogą występować klasy wielkich i drobnych właścicieli; tych ostatnich nazywa się często także drobnymi producentami. Drobna własność prywatna nie występuje nigdy jako podstawowa forma własności w danym społeczeństwie, lecz jest uzupełnieniem panującej w społeczeństwie wielkiej własności prywatnej lub własności społecznej. Własność społeczna może być powszechna, obejmując wszystkich członków społeczeństwa, np. własność państwowa, lub grupowa, np. rodowa, gminna, spółdzielcza (własność). Wg. tych ogólnych cech stosunków produkcji można podzielić społeczeństwa [na] oparte na własności prywatnej i kolektywnej, antagonistyczne i nieantagonistyczne, klasowe i bezklasowe, oparte na wyzysku i bez wyzysku. Do pierwszej grupy należą społeczeństwa: niewolnicze, feudalne i kapitalistyczne, do drugiej - społeczeństwa pierwotne, socjalistyczne i komunistyczne. Stosunki produkcji można rozpatrywać bardziej konkretnie: wg. specyficznych form własności prywatnej i społecznej, specyficznych form podziału klasowego i wyzysku; mówi się wówczas o typach stosunków produkcji, których było dotąd pięć: wspólnoty pierwotnej, niewolnicze, feudalne, kapitalistyczne i socjalistyczne. Całokształt stosunków produkcji tworzy strukturę ekonomiczną, czyli bazę ekonomiczną społeczeństwa. Struktura ekonomiczna bywa często nazywana ustrojem gospodarczym lub formacją ekonomiczną społeczeństwa. Stosunki produkcji stanowią podłoże dla działania praw i kategorii ekonomicznych, które są idealnym odbiciem tego, co w danych stosunkach produkcji jest najbardziej istotne. Struktura ekonomiczna społeczeństwa podlega ciągłym zmianom ilościowym i jakościowym, jako wyraz rozwoju ekonomicznego. Przez pewien czas zmiany stosunków produkcji dokonują się wewnątrz tego samego typu stosunków. Takie zmiany oznaczają rozwój danej formacji ekonomicznej. Po osiągnięciu pewnej granicy dalsze zmiany stosunków produkcji nie mogą się już pomieścić wewnątrz tego samego typu stosunków i wówczas - wcześniej czy później - następuje zmiana formacji ekonomicznej, czyli powstaje nowy ustrój gospodarczy społeczeństwa.

Polecana literatura

• Marks K., List do P. W. Annienkowa z 28 XII 1846 r., w: Marks K., Engels F., Listy wybrane, 1951;
• Marks K., Przyczynek do krytyki ekonomii politycznej, Przedmowa, 1953;
• Stalin J., Ekonomiczne problemy socjalizmu w ZSRR, 1953;
• Lange O., Ekonomia polityczna, 1959.