Wartość dodatkowa

Z Marksizmopedia - internetowa encyklopedia marksizmu
Wersja z dnia 00:42, 12 kwi 2020 autorstwa Piotr (dyskusja | edycje) (popr. literówka)
(różn.) ← poprzednia wersja | przejdź do aktualnej wersji (różn.) | następna wersja → (różn.)
Przejdź do nawigacji Przejdź do wyszukiwania

Wartość dodatkowa (symbol: m) -

(wg. Mały słownik ekonomiczny, ss. 715-718, autor: Józef Zawadzki):

część wartości towarów wytworzonych przez robotników najemnych, przywłaszczona bez ekwiwalentu przez kapitalistów i stanowiąca źródło dochodu wszystkich żyjących z wyzysku klas i warstw społeczeństwa kapitalistycznego. Kapitalistyczne stosunki produkcji oparte są na prywatnokapitalistycznej własności podstawowych środków produkcji (maszyn, urządzeń fabrycznych itp.); robotnicy pozbawieni są własności środków produkcji, a tym samym możliwości pracowania we własnych warsztatach. Aby utrzymać się przy życiu, robotnicy muszą sprzedawać swoją zdolność do pracy, tj. swoją siłę roboczą; w ten sposób siła robocza staje się towarem, jest kupowana i sprzedawana. Przekształcenie siły roboczej w towar stanowi podstawowy warunek przekształcenia produkcji towarowej w kapitalistyczną. Jeśli kapitalista zapłacił robotnikowi równowartość towarów wchodzących w skład środków niezbędnych do utrzymania robotnika i jego rodziny oraz kosztów nabycia odpowiednich kwalifikacji, to opłacił całkowicie wartość siły roboczej. Siła robocza jest jednak towarem szczególnym, przy czym szczególny charakter siły roboczej jako towaru polega głównie na tym, że w procesie jej użytkowania powstaje wartość większa od wartości samej siły roboczej. Załóżmy, że dzienne koszty utrzymania robotnika amerykańskiego, zgodnie ze standardem życiowym robotników w tym kraju, kosztami wykształcenia itd., wynoszą 10 dol. Jeśli więc kapitalista zapłacił robotnikowi 10 dol., to zapłacił mu pełną wartość jego siły roboczej. Załóżmy następnie, że pracując 8 godz. dziennie robotnik wytwarza w ciągu godziny nową wartość równą 2,5 dol. W tym wypadku sama siła robocza warta jest 10 dol. dziennie, a wytwarza nową wartość w wysokości 20 dol. dziennie; kapitalista opłacił pełną wartość siły roboczej, a mimo to otrzymał 10 dol. m. Z punktu widzenia procesu wytwarzania m można więc podzielić dzień roboczy na dwie części: w jednej z nich robotnik odtwarza wartość swojej siły roboczej lub płacy (niezbędny czas pracy), w drugiej zaś - pracuje już "za darmo", bez ekwiwalentu i wytwarza m (dodatkowy czas pracy). Użytkowanie siły roboczej przez kapitalistę (nabytej od robotnika na dzień, tydzień itd.) polega na tym, że robotnik pracuje. Ponieważ wszystkie materialne czynniki produkcji (środki produkcji, siła robocza) stanowią własność kapitalisty, to i rezultat pracy jest jego własnością, a każda godzina pracy robotnika przysparza kapitaliście nowej wartości. Ilość m zależy od długości czasu pracy i jej intensywności. W tym właśnie tkwi źródło konfliktu między kapitałem a pracą. Kapitaliści są zainteresowani w zwiększeniu wartości dodatkowej, robotnicy natomiast walczą o podwyżkę płac. Można zatem stwierdzić: 1. m powstaje w dodatkowym czasie pracy, a więc jest częścią wytworzonej przez robotników wartości przywłaszczoną bez ekwiwalentu przez kapitalistów; 2. m powstaje dzięki szczególnej właściwości siły roboczej jako towaru, mianowicie dzięki zdolności wytwarzania wartości większej od wartości siły roboczej; 3. kapitalista ma możność przywłaszczania sobie m dzięki temu, że jest on właścicielem środków produkcji, kapitału; 4. m stanowi nadwyżkę wartości ponad pierwotnie wyłożoną przez kapitalistę sumę wartości; 5. m jest szczególną, właściwą kapitalizmowi formą wyzysku bezpośrednich producentów.
Twórcą teorii m jest Marks; wprawdzie również przed Marksem problematyką wyzysku zajmowali się liczni ekonomiści i socjologowie, a w szczególności klasyczni ekonomiści burżuazyjni oraz socjaliści utopijni, jednakowoż dopiero Marks stworzył właściwą, konsekwentnie naukową teorię m. Burżuazyjni ekonomiści utożsamiali m z jedną z zewnętrznych form jej przejawiania się. Niektórzy z nich utożsamiali m z zyskiem handlowym, inni - z zyskiem kapitału przemysłowego, jeszcze inni - z procentem lub rentą gruntową. Dopiero Marks wykazał, że m należy rozpatrywać niezależnie od zewnętrznych form jej przejawiania się oraz że stanowi źródło wszystkich tych form dochodu klas posiadających. Ekonomiści burżuazyjni nie dostrzegali, że m stanowi specyficzną kategorię kapitalistycznego sposobu produkcji. W ich ujęciu m: 1. była wieczna i niezależna od charakteru ustroju społecznego; 2. wynikała z przyrodzonych (i wiecznych) właściwości samej natury ludzkiej. Marks wykazał, że m powstaje dopiero tam, gdzie siła robocza jest towarem, gdzie istnieje zatem liczna klasa wolnych (pod względem prawnym), lecz pozbawionych własności środków produkcji, robotników najemnych. Taki stan rzeczy powstaje na gruzach feudalizmu. Marks wykazał następnie, że m wynika nie z natury ludzi, lecz z "natury" panujących stosunków produkcji.
Teoria m Marksa stanowi "kamień węgielny" (Lenin) całej jego teorii ekonomicznej; stanowi podstawę socjalizmu naukowego; przy pomocy tej teorii Marks wyjaśnił, że ustrój kapitalistyczny różni się od poprzednich formacji społecznych (niewolnictwa, feudalizmu) formą wyzysku. Teoria m pozwoliła Marksowi wyjaśnić wszystkie główne kategorie ekonomiczne społeczeństwa burżuazyjnego: zysk, rentę, procent, dywidendę, podział kapitału na stały i zmienny, przyczyny cyklicznego rozwoju kapitalizmu, a więc występowania okresów kryzysów i depresji obok okresów ożywienia i prosperity (cykl koniunkturalny). Teoria m pozwoliła Marksowi wyjaśnić konflikty i sprzeczności kapitalistycznego sposobu produkcji, a przede wszystkim podstawowy konflikt między kapitałem a pracą. Dzięki teorii m Marks mógł udowodnić w sposób naukowy nieuchronność zastąpienia kapitalizmu przez wyższą formację społeczną - socjalizm.
Odkrywając prawo wartości dodatkowej jako absolutne prawo kapitalistycznego sposobu produkcji, Marks ujawnił nie tylko wyzysk jako podstawę tego sposobu produkcji, lecz również mechanizm tego wyzysku. Z punktu widzenia metod otrzymywania m rozróżnia się m bezwzględną oraz m względną; m bezwzględna - powstaje na skutek przedłużenia dnia roboczego poza niezbędny czas pracy i w wyniku zwiększenia natężenia (intensywności) pracy; im dłuższy dzień roboczy i im bardziej intensywna praca, tym więcej m otrzymują kapitaliści; m względna - stanowi obiektywny rezultat postępu techniki i wzrostu wydajności pracy; zastosowanie bardziej doskonałej techniki pozwala produkować taniej (mniejszym nakładem pracy i innych środków) środki utrzymania klasy robotniczej; w wyniku tego czas pracy, który robotnik musi przeznaczać dla odtworzenia wartości swojej siły roboczej (płacy roboczej), ulega skróceniu; im bardziej wydajna jest praca ludzka, tym mniej czasu trzeba na odtworzenie wartości siły roboczej, tym więcej czasu (zakładając niezmienną długość dnia roboczego) pozostaje na wytworzenie m. W praktycznym życiu sprawa ta przedstawia się tak, że główne korzyści postępu technicznego i wzrostu wydajności pracy ludzkiej przypadają klasom posiadającym; w wyniku tego procesu w miarę rozwoju kapitalizmu dodatkowy czas pracy stosunkowo wzrasta, a czas niezbędny ulega zmniejszeniu. Szczególną rolę w rozwoju produkcji kapitalistycznej odgrywa m nadzwyczajna. Walka konkurencyjna zmusza każdego kapitalistę do troski o zmniejszenie indywidualnego czasu pracy w jego zakładzie produkcyjnym. Drogą do uzyskania tego może okazać się zastosowanie techniki nowszej niż powszechnie stosowana w danej gałęzi przemysłu, co pozwala skrócić niezbędny czas pracy robotników i zwiększyć wydajność ich pracy (1 godz. pracy robotników w tym zakładzie będzie np. tworzyć wartość równą wynikom 1,2 godz. pracy w innych zakładach). Podczas gdy we wszystkich zakładach na odtworzenie wartości płacy roboczej robotnika trzeba np. 4 godz. pracy, w tym wyjątkowym zakładzie, dzięki wyższej wydajności pracy, potrzeba tylko nieco więcej niż 3 godz. Przy jednakowej długości dnia roboczego m wytwarzana przez robotników tego zakładu będzie większa niż w innych zakładach. Oczywiście stan taki będzie istniał jedynie do czasu, gdy zastosowanie nowoczesnej techniki nie jest powszechne i daje przywileje jednemu zakładowi lub kilku zakładom.
Marksowska teoria m ukazuje więc siły napędowe postępu techniki w warunkach kapitalizmu - postępu przynoszącego z kolei ogromny wzrost wydajności pracy, charakteryzujący kapitalistyczny sposób produkcji. Badając czynniki powodujące wzrost wydajności pracy, a zwłaszcza zastosowanie nowoczesnej techniki, Marks wskazał na określone stadia w rozwoju kapitalizmu: stadium kooperacji prostej, stadium manufaktury i stadium wielkiego przemysłu fabrycznego, opartego na systemie maszynowym. Zastosowanie maszyn do produkcji nie tylko zwiększa gwałtownie wydajność pracy ludzkiej, lecz pozwala również na szerokie stosowanie pracy kobiet i dzieci, na przekształcenie pewnej części robotników w bezrobotnych, przyczynia się do powstawania niezbędnej dla kapitalizmu rezerwowej armii pracy. Dlatego wielki przemysł maszynowy stanowi właściwą dla kapitalizmu bazę techniczną. Wielki przemysł maszynowy wieńczy - zdaniem Marksa - proces realnego podporządkowania pracy kapitałowi.
Wartość dodatkowa jest kategorią abstrakcyjną; na powierzchni codziennego życia ekonomicznego nie występuje w sposób bezpośredni i namacalny. Marksowska analiza przekształcenia m w zysk, zysku - w zysk przeciętny, a wartości - w cenę produkcji, marksistowska analiza kształtowania się zysku monopolowego (w dobie imperializmu) stanowią zatem niezbędne uzupełnienie marksowskiej teorii m.

Literatura

  • Marks K., Praca najemna i kapitał, 1949;
  • Marks K., Płaca, cena i zysk, 1949;
  • Marks K., Kapitał, t. I, 1951;
  • Engels F., Rozwój socjalizmu od utopii do nauki, 1950;
  • Lenin W., Trzy źródła i trzy części składowe marksizmu, w: Dzieła, t. 19, 1950.